Yuhum
ni Arlene D. Nietes-Satapornvanit
Kabati man kamo kang hambal nga, “Kamahal man ang yuhum kang bata ukon tawo nga dya.”? Ano kuno kon sayudon dya? Wanhaw ginabaydan ang yuhum? Tagpira gid ang yuhum haw?
Masami natun maku-on nga “kamahal gid kang yuhum” kon sobra pa sa malaka magyuhum ang sangka tawo. Andut importante gid nga magyuhum ukon yuhuman ikaw? Suno sa panalawsaw (research) nga kon magyuhum kita ang mga kemikals ukon hormones sa atun lawas naga-guruwa agud magtugro kanatun kang nami nga pamatyag. Manami kuno dya sa lawas ang mga kemikals nga ginahimo kang lawas natun kada magyuhum. Mas nami pa gid kon magkadlaw kita. Makabulig dya kanatun nga magmayad ang atun paminsar kag ang atun modo. Ang isara pa nga resulta amo nga daw nagabataun ang atun hitsura kon parayuhum ukon parakadlaw kita.
Nami man kuno nga kada bugtaw natun sa aga, ang una natun himuon amo ang magyuhum. Syempre abay run ang pagpasalamat sa mahal nga Makaako nga ginbantayan na kita sa atun pagturog kag gintugruan na kita kang bag-o nga adlaw. Ang pagpasalamat nagatugro man kang mayad nga pamatyag kag ang resulta amo nga makayuhum kita.
Kon may madumduman gani kita nga mga manami nga mga hitabo sa atun kabuhi, nga ayhan nagapakilig kanatun, di bala makayuhum man kita? Bisan nagapanaw kita nga nagaisaranhun sa dalan, sa kuwarto, sa tinda, ukon nagasakay sa dyip, kon may madumduman gani kita, hindi gid natun mapunggan ang magyuhum. Kon may makakita kanatun nga nagayuhum kita nga nagaisaranhun, basi kon ano ang anda ginapinsar. Nga ayhan basi nagbuang kita. Pero sigurado ako nga kon kis-a may makita kita nga nagayuhum, daw malatnan man kita kang anda nga yuhum, kag makayuhum man kita, indi bala?
Ugali natun magyuhum bisan kay sin-o lang basta may masugata kita. Amo dya ang tudlo kanatun halin kang gamay pa kita. Bisan indi natun kilala, kag ginayuhuman kita, mayuhum man kita pabalik. Daw kasadya lang. Pero may iban nga kultura nga hindi nanda ginawi ang magyuhum bisan kay sin-o lang. Bisan gani kakilala run nanda daw kamahal pa kang anda yuhum. Daw makaruluoy lang sanda kon lantawun. Kis-a ako rugya nagayuhum kananda pero wara sanda nagabalus yuhum. Mas dugang pa ang yuhum ko kon makita ko sanda nga nagakusamud. Ayhan indi siguro makaralatun ang akun yuhum.
Sa mga tawo nga daw kamahal gid kang anda yuhum, pira gid ayhan ang bili kang yuhum nanda? Ano ang makapayuhum kananda? Basi wara pa sanda nakabatyag kang paghigugma nga himpit amo ra nga daw wara ti rason nga magyuhum. Ukon wara ti inspirasyon sa anda kabuhi, ukon daw kabug-at gid ang anda problema nga ginapas-an. Hangpun run lang natun sanda. Pero kabay nga pinsarun nanda kon ano ang dapat pasalamatan sa anda kabuhi agud makayuhum man sanda. Ang sara pa nga makabulig amo ang mag-imaw sa mga tawo nga masinadyahun, ukon mag-agto sa mga lugar nga makatugro bulig sa isigkatawo agud mabatyagan man nanda ang kasadya.
Duro pa nga mga paagi agud makayuhum kita. Tungud man-an natun nga wara ti malain kon magyuhum, kag makabulig pa gani sa atun kalawasan, tinguhaun natun nga makayuhum kita adlaw-adlaw. Ayhan maglantaw kita kang sine nga karadlawan, mamati ukon magbasa kang mga karadlawan nga istorya, ukon magpaminsar kang mga karadlawan kag masadya nga mga hitabo sa atun kabuhi. Ang tanan nga dya suno sa desisyon kang kada tawo. Ang yuhum imo mismo personal nga desisyon kon himuon mo ukon indi.
Bukut mahal ang yuhum. Wara ti bili kon sa piso ukon dolyar. Ang tuod-tuod nga yuhum indi mabakal kang kuwarta. Pero mas bahul ang balor na kadya kon makatugro kang mayad nga kalawasan kag makapasadya sa sangka tawo kag sa atun kalibutan.