Asog: Ang Laki nga Babaylan
Sa ana’ng panaysayun parte sa mga Bisayan kang Samar-Leyte, si Fray Alcina naghambal nga ang mga tumanduk nga manogpatigayon ka mga ritwal laban mga bayi ugaring may mga laki man nga mga babaylan:
…kon may laki gid man nga babaylan, asog ang pagtawag (Alcina linubad ni Lietz, 1960:212)
Ginsambit man ni Fray Fernandez si Tapara, ang sangka asog ukon laki nga babaylan kang Lambunao, Iloilo nga nagabesti angay kang bayi kag ang pangginawi bayi man. Si Fray Alcina nagpahangup pa gid kon ano ang asog:
…mga laki nga wara’t ikasarang-sekswal kag bukut para sa pangabuhi nga may asawa kag nagakabig kang anda’ng kaugalingun nga binabayi sa anda’ng pangginawi, kag bisan sa anda’ng mga hirikuton…
Ang tinaga nga “asog” mahimo nga wara mabatian kang mga urihing tubo pero ginagamit man gihapon kang mga mal-am kadya sa pagtumud, bukut sa mga laki kundi sa mga bayi nga baog ukon indi kapamata (Mulato, interbyu: 1996). Sa kar-on nga panghambal sa Hiligaynon, ang mga mangunguma nagausar lamang ka tinaga nga “asog” sa pagtumud sa mga kasapatan nga bayi nga wara nagaprodukto ukon nagapamata (Reforma, Interbyu: 1994). Parehas man ang pahayag nga mabasahan sa dumaan kag wara run sa imprentahan nga Visayan-English nga diksyunaryo. Sa probinsya ka Aklan, ang asog nagatumud sa bayi nga may pangginawi nga laki ukon “tomboy” (Geremia, Interbyu: 1996).
Sa kadya’ng panahon, ang tinaga nga nagatumud sa laki nga nagabesti angay kang bayi kag bayi ang pangginawi amo ang “agi,” “bakla” ukon “gay.” Mahimo nga nagsayup lang ang mga prayle sa pagpili kang asog pero nagpagkit lamang sanda sa papel kang anda’ng mga obserbasyon suno sa panan-awan ka mga tumanduk kato. Ang asog sangka tinaga nga nagatumud raad sa bayi nga may panghulag nga laki pero andut gintawag nanda nga asog ang laki nga babaylan?
Kon usisaun, ang “asog” may darwa ka punto: ang pagkabayi kag ang pagkabaw-as ukon baog. May pagka-bayi ang asog pero bukut tuod-tuod nga bayi kon pagpamata ang pagahambalan. Sa amo dya nga linya kang pag-usisa, makuon nga ang “babaylan” nagatumud sa sangka “biological female,” gintawo nga bayi kag may matris, gani may ikasarang nga magbusong kag magbata. Sa pihak nga bahin, ang asog sangka “biological male,” gintawo nga laki nga nagasumbad kang pangginawi ka bayi. Kon ang asog nagapahayag kang pagkabaw-as, baog ukon wara pagpamata, makuon nga husto man ang pag-usar kag pagtumud sa laki nga babaylan : daw bayi ang pangginawi pero wara’t matris gani indi gid makapamata.
Sa ana’ng mga sinulat parte sa Sambals, si Fray Domingo Perez nagsaysay nga may mga tumanduk nga pari-pari nga ginatawag “bayoc” nga nagabesti pareho kang bayi. Ang “bayoc” marapit sa Cebuano nga tinaga “bayot” ukon agi nga nagatumud kang laki nga may bayi nga pangginawi. Ang “agi” ukon “bayot” ayhan naghalin sa “asog” ukon bayoc nga pagkatawo kang babaylan? Ang konsepto kang “asog” ukon “bayoc” may duro pa gid nga mga pamangkot. Ano ayhan ang panuruk ka mga tumanduk kauna sa pagka-agi ukon sa laki nga may besti kag panghulag kang bayi? Ginabaton bala kag ginapasugtan ang dya’ng pangginawi kauna nga panahon tungud naangut sa pagka-babaylan? Ang dya’ng kaangtanan sa sinauna nga kultura ayhan sangka rason kon andut ang mga agi sa kadya’ng panahon mas rapit ang buut sa mga bayi?
Suno kay Alcina, ang asog ginakabig nga may kakulangan sa pagpatigayon kang ana’ng katungdanan bilang sangka laki gani bukut angay tana sa pangabuhi nga may asawa. Ayhan ang dya’ng kakulangan amo ang nagpakanaba kang ana’ng kapuslanan sa sosyedad nga nagaturuk sa katungdanan kang laki nga magpangasawa kag magpatigayon kang pagmuad . Pero ang dya’ng kakulangan mismo ukon ang ana’ng pagka-bayi amo man ang rason nga nakasulud tana sa sinakpan kang mga bayi nga babaylan. Bilang babaylan, ang asog nagbatak kang ana’ng kapuslanan kag nagbawi ka ana’ng dungug sa sosyedad nga ayhan wara nagsapak sa parehas na nga pagkatawo.
Ang manalawsaw nga si Alfred McCoy wara nagsulat parte sa asog pero ana ginsambit ang darwa ka mga pinuno nga babaylan nga nakilal-an bilang mga binabayi ukon agi. Si Ponciano Elofre nga nabantugan sa ngaran nga “Buhawi” (Diyos kang Apat ka Hangin), amo ang pinuno ka sangka mayor nga pagrebok kato’ng 1887-1890 sa isla ka Negros. Kang 1897, si Gregorio Lampinio kang Lambunao, Iloilo nag-imaw sa pulahan nga grupo ni Hermenegildo Maraingan nga naglusub sa kabanwahanan kang Capiz. Agi si Lampinio kag isara sa mga sararigan nga pinuno ni Maraingan.
Bukut parehas ka mga Hapon nga wara’t tinaga para sa mga laki nanda nga “shaman” (Hori, 1983:181), ang “asog” siguro sarang makuon nga pinasahi nga pagtawag para sa laki nga babaylan kang Panay. Ang konsepto kang “asog” amo ang nagtapos kang babaylan bilang “gender-exclusive” ukon sinakpan nga para gid lang sa mga bayi. Ang pag-entra ka laki pinaagi sa pagkatawo kang asog kag ang pagbaton ka na bilang babaylan amo ang nangin dalan hasta sa urihi kang nagpangibabaw ang mga laki bilang mga babaylan sa isla.
- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato 2: Rosendo Aguilar halin sa http://www.negrosmuseum.freewebspace.com/photo6.html.