Bayi: Ang Babaylan
Dara kang kolonyal nga pangginahum amo ang reliyon nga Romano Katoliko kag natabo ang mga pagpigus ka mga bayi nga babaylan kaimaw kang anda’ng mga sumurunod. Suno kay Fray Diego Aduarte, ang mga babaylan ginsilutan, ginpangtipon kag ginsunog ang mga simbolo kang anda’ng tumanduk nga pagtuo sa tuyo nga tapuson ang anda’ng pagano nga mga lihuk. Pero nagpabilin man gihapon ang dya’ng mga buruhatun kag ang mga sumurunod kang dya’ng tumanduk nga pagtuo nagtublag gid sa mga lideres kang simbahan kag gobyerno.
Kang mga tuig 1580 kutub 1590, kang ginlusub ka mga Muslim ang Panay, may mga babaylan pareho kay Dupinagay (ukon Dupangay), Monica Gapon kag Augustina Hiticon nga nakakita kang kahigayunan sa magamo nga sitwasyon. Gintipon nanda kag gindabukan ang panghuna-huna ka mga pumuluyo sa pagbalik sa anda’ng tumanduk nga pagtuo pero napaslawan ang mga babaylan. Halin sa mga nauna nga bahin kang Siglo 17 hasta sa mga katapusan kang Siglo 18, may mga pagrebok ang mga babaylan nga ginpatigayon sa nagkalain-lain nga lugar sa Panay pero ang probinsya ka Antique gid ang ginaturuk nga ginhalinan ka mga kinagamo. Ang nasambit nga probinsya nakilal-an run nga daan bilang pugadan kang binabaylan nga buruhatun. Kato’ng nagahingapus ang Siglo 18, suno sa sinulatan ni Fray Juan Fernandez, 180 ka mga yawan-un nga mga bayi ang nagtiriripon sa pagpabutyag kang kinaradto nga pagtuo kag nagtuga kang kinagamo sa banwa kang Sibalom (Fernandez linubad ni Arias, 1965:343).
Ang mga panaysayun nagapakita nga ang dumaan nga nagapangulo sa mga babaylan kato kalabanan mga bayi. Kang nagatunga-tunga ang Siglo 19, ang ginakilala kato sa mga babaylan kang Panay amo si Estrella Bangotbanwa. Ginpatihan nga may ginaangkun nga tumalagsahun ukon bukut kinaandan nga kinaadman, si Estrella nakatipon ka mga sumurunod bilang manoghimo kang ritwal agud magpabor ang panahon sa bugana nga ani. Si Estrella nakilala bilang “Tagsagod kang Kalibutan” (Vicente, interbyu: 1995). Ang pinakabantog nga ana’ng hinimuan amo ang ritwal nga nagtawag kang mabunuk nga uran kag nagtapos kang tatlo ka tuig nga pagbarangag kang kaumhan sa mga kabanwahanan kang Miag-ao kag San Joaquin, Iloilo (Magos, 190:35). Kutub kar-on nga panahon, ang mga babaylan nagalawag man gihapon ka ngaran ni Estrella sa anda’ng mga ritwal.
Kon usisaun, ang tinaga “babaylan” nagapabutyag kang pagkilala sa pagka-bayi. Ayhan ang tinaga sarang pa gid makuon nga sangka pagtabid kang darwa ka mga tumanduk nga tinaga: “babayi lang” nga nagapahayag kang pagka “gender-exclusive” ukon sinakpan kang mga kababainhan kag sanda lang ang sarang makapatigayon kang mga ritwal kag makapamuno sa pagsurondan nga binabaylan. Gani, “babaylan” ukon katiringban nga nagasakup ka mga bayi nga may pinasahi nga kinaadman ukon gahum.
- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato 2: Christine Estrada halin sa http://www.babaylantreasures.com/babaylan.html.