<![CDATA[DUNGUG KINARAY-A INC. - Ang Babaylan kang Panay]]>Sat, 04 Nov 2023 13:15:30 -0400Weebly<![CDATA[Ang Babaylan kang Panay: Ikalima kag Urihi nga Sugpon]]>Wed, 28 Aug 2013 21:58:53 GMThttp://dungugkinaray-a.com/ang-babaylan-kang-panay/ang-babaylan-kang-panay-ikalima-kag-urihi-nga-sugpon
Picture

Bangud sa Matris


Suno kay Victor Turner, ang dugo may nanuhay-tuhay nga simbolo (ginsambit ni Helman, 1986:19) kag amo ang pinakamabakud nga simbolo kang kabuhi (Kupfermann, 1979:53). Ang bayi nga nagaregla nagapatimaan kang ana’ng pagkahanda sa pagbun-ag kag pagsagod kang bag-ong kabuhi, sangka importante kag makataranhaga nga gahum kang kababainhan. Bangud sa ana’ng matris, ang bayi amo ang manogtugru kag manogtatap kang kabuhi. Ang ana’ng pagdugo ukon pagregla nagapahayag kang ana’ng gahum nga ginasandigan kang pinakagamot nga konsepto kang kabuhi kag pagpadayon kang sangka tribu ukon komunidad. Ugaring, ang dya’ng pagdugo ka bayi may kapihak nga ginatumud. Kon ginaangkun na ang gahum kang pagtugro-kabuhi, ginadara na man ang sangka pamahug sa kinabuhi kang sosyedad. Sa pagpaathag ni Valerio Valerie:

 …ang dya’ng pagdugo halin sa sulud nga ginapagwa, ang kinaandan nga ginatago kag gani makataranhaga nga gahum kang pagtugro-kabuhi kang kababainhan nga ginabukad….

Ang matris nga amo ang ana’ng kabaskug nangin kapierdihan na man bangud ang ana’ng pagkamahuyang ginapakita sa kada na nga pagregla. Ang pagregla kang kababainhan nagapabutyag nga sanda mismo wara ti kontrol sa gahum nga pagtugro-kabuhi. Ang pagbatyag ka dya’ng pagkawara it kontrol ukon wara it mahimo patas man nga mabatyagan ka mga laki bangud ang anda’ng kabuhi nagasandig man sa gahum kang matris. Sa sentro nga bahin kang Panay, ang tumanduk nga tinaga sa regla amo ang “paramulanun” halin sa “bulan” - bulan sa ibabaw ukon bulan kang tuig. Ang pag-angut ka tumanduk nga tinaga nga paramulanun sa bulan nagasuporta ka teyoriya ni Valeri:

…nga ang pagkamabungahun kang bayi, angay ka paghulag ka mga bituon kag bulan, indi mapunggan. Ang pag-angut ka pag-ugsad-lati ka bulan nagapahayag kang sangka indi malikawan nga kapihak kang nagatugro-kabuhi nga gahum kang matris: ang kamatayun. (1990:262).

Ang pag-abot kang paramulanun ginapaanggid sa pag-ugsad kag paglati nga ginaturuk nga simbolo kang pagkabun-ag kag pagkamatay. Angay ka ana’ng pagdugo, ang bayi nahimo nga simbolo ka nagasantikanay nga konsepto kang kabuhi kag kamatayun.

Matuod, bayi lang ang may matris kag tana lang ang nagaangkun kang gahum sa pagbun-ag kang bag-ong kabuhi pero mahimo man ang pagkadura ka dya’ng gahum. Ang pagkadura kang mga bayi nga pinuno sa mga inaway ukon pagrebok ayhan bukut lamang sa pagpangapin kananda bilang manogbun-ag kang bag-ong kabuhi kondi laban sa pagtago kang pagkamahuyang kang tribu. Sa ana’ng katungdanan publiko bilang babaylan, ang matris ka bayi kag ang ana’ng gahum bilang manogtugru kag manogtatap kang kabuhi nabuyagyag man. Bilang babaylan, ang tribu ukon sosyedad nagapangatubang pirmi sa mahimo nga pagkadura kang dya’ng ana’ng gahum.

Bangud sa katungdanan na sa publiko bilang babaylan, ang pagkadura kang gahum ka bayi sa pagbun-ag kang bag-ong kabuhi mahimo magtuga kang pagparangluya kag darayon nga pagkamatay kang tribu ukon sosyedad. Gani kinahanglan maghalin ukon manginduraan tana sa publiko kag ang makagagahum nga ‘woman-exclusive” ukon “sinakpan kang puraw bayi lang” gintaw-an ka lain nga pagbasa nga nagatumud kang pagkamahuyang, amo nga gintikwang, gin-islan bilang pinuno. Ugaring nagapabilin ang bayi nga sangka mabaskug nga gahum sa likod, pirmi handa sa kon san-o liwan tana kinahanglan nga manogbun-ag kang kabuhi.

- Katapusan -

Listahan ka mga libro nga gingamit sa pagpanalawsaw:
Picture
Mga Pag-interbyu:
Geremia, Lolita, 65 anyos, retirado nga school nurse, Sibalom, Antique, Pebrero 1996.
Mulato, Santiago, 80 anyos, batid nga manunulat kag mangin-aramun sa Hiligaynon nga pulong, Iloilo City, Abril 1996.
Reforma, Rolando, 40 anyos, negosyante, Molo, Iloilo city, Septyembre 1994.
Vicente, Lucibar, 84 anyos, mangunguma, Sibalom, Antique, Hunyo 1994.
* Litrato 1: Halin sa http://www.5thvillage.me/babaylan.
* Litrato 2: Stephen Prestdao halin sa http://www.behance.net/gallery/Balyana-performing-Haliya/8392027.
]]><![CDATA[Ang Babaylan kang Panay: Ikaapat nga Sugpon]]>Thu, 22 Aug 2013 21:54:41 GMThttp://dungugkinaray-a.com/ang-babaylan-kang-panay/ang-babaylan-kang-panay-ikaapat-nga-sugpon
Picture

Diin ang mga Bayi?


Kon usisaun ang mga pagrebok kontra sa mga Katsila nga ginpamunuan ka mga babaylan, ginapakita ang sunod-sunod nga mga pinuno nga laki halin kay Gregorio “Diyos” kang 1888 paagto kay Papa Isio kang 1901 (McCoy: 1982). Sa pihak nga bahin, ang mga bayi nga babaylan wara batia magluwas kay Estrella Bangotbanwa nga indi malipatan, bukut bilang pinuno ka sangka armado nga pagrebok kundi tungud sa ana’ng tumalagsahun nga gahum bilang manogpatigayon kang ritwal. Ano ang natabo sa mga bayi, ang orihinal nga mga babaylan?

Ayhan sarang mahambal nga ang hugut nga kumpetisyon sa tunga kang reliyon Katoliko nga may laki nga pinuno kag ang tumanduk nga pagtuo ang nagpatumba sa mga bayi nga babaylan. Nagakinahanglan kang pinuno ang tumanduk nga reliyon nga sarang itupad sa pari kag ang bayi nga babaylan bukut sabat sa kinahanglan. Duro ang sumurunod ka bayi nga babaylan bilang pinuno ugaring bukut tana ti laki pareho ka pari.

Ayhan amo dya ang rason nga ginbaton ka mga tumanduk ang asog nga laki pareho ka pari pero may pangginawi kang bayi nga amo ang orihinal nga babaylan. Ginbaton ang asog bilang babaylan kutub kang nagkinahanglan liwan ang mga tumanduk kang sangka hangaway (warrior) nga pinuno. Ginapigus kato ang mga babaylan nga mabaskug sa pagpamatok nga bayaan ang anda’ng tumanduk nga reliyon kag nagaumpisa run sanda kato ka pagrebok kontra sa mga manogpigus. Magluwas sa mga pagrebok, may mga epidemya kag mga kalamidad nga nagbutang kang kabuhi ka mga tumanduk sa peligro. Tungud sa bugay na bilang manogbulong kag tumalagsahun nga gahum kag ikasarang sa pagpamuno sa inaway, ang laki nga babaylan kag bukut asog ang nagtuhaw kag nangibabaw. Gani tanan nga mga pagrebok ka mga babaylan kontra sa mga Katsila ginpamunuan ka mga laki.

Sa kar-on nga panahon, ang binabaylan nga hirikuton nagapadayon nga ginapamunuan ka mga laki. Ang mga laki nga babaylan wara run ginatawag nga asog pero padayon sanda nga nagasoksok ka malabug nga bayu kag daw palda ukon bestida kon nagapatigayon kang ritwal. Angay kang asog kauna, ang mga laki nga babaylan ayhan nagabesti nga daw bayi bilang pagkilala sa orihinal kag bayi lang nga babaylan? Ano gid haw ang sa bayi? Ria bala bangud ang bayi may matris? Bangud bala ang bayi ginadugo?

- Sundi ang urihi nga kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato 1 kag 2: Halin sa http://www.5thvillage.me/babaylan.
]]><![CDATA[Ang Babaylan kang Panay: Ikatlo nga Sugpon]]>Thu, 15 Aug 2013 21:49:27 GMThttp://dungugkinaray-a.com/ang-babaylan-kang-panay/ang-babaylan-kang-panay-ikatlo-nga-sugpon
Picture

Asog: Ang Laki nga Babaylan


Sa ana’ng panaysayun parte sa mga Bisayan kang Samar-Leyte, si Fray Alcina naghambal nga ang mga tumanduk nga manogpatigayon ka mga ritwal laban mga bayi ugaring may mga laki man nga mga babaylan:
           …kon may laki gid man nga babaylan, asog ang pagtawag (Alcina linubad ni Lietz, 1960:212)

Ginsambit man ni Fray Fernandez si Tapara, ang sangka asog ukon laki nga babaylan kang Lambunao, Iloilo nga nagabesti angay kang bayi kag ang pangginawi bayi man. Si Fray Alcina nagpahangup pa gid kon ano ang asog:

…mga laki nga wara’t ikasarang-sekswal kag bukut para sa pangabuhi nga may asawa kag nagakabig kang anda’ng kaugalingun nga binabayi sa anda’ng pangginawi, kag bisan sa anda’ng mga hirikuton…

Ang tinaga nga “asog” mahimo nga wara mabatian kang mga urihing tubo pero ginagamit man gihapon kang mga mal-am kadya sa pagtumud, bukut sa mga laki kundi sa mga bayi nga baog ukon indi kapamata (Mulato, interbyu: 1996). Sa kar-on nga panghambal sa Hiligaynon, ang mga mangunguma nagausar lamang ka tinaga nga “asog” sa pagtumud sa mga kasapatan nga bayi nga wara nagaprodukto ukon nagapamata (Reforma, Interbyu: 1994). Parehas man ang pahayag nga mabasahan sa dumaan kag wara run sa imprentahan nga Visayan-English nga diksyunaryo. Sa probinsya ka Aklan, ang asog nagatumud sa bayi nga may pangginawi nga laki ukon “tomboy” (Geremia, Interbyu: 1996).

Sa kadya’ng panahon, ang tinaga nga nagatumud sa laki nga nagabesti angay kang bayi kag bayi ang pangginawi amo ang “agi,” “bakla” ukon “gay.” Mahimo nga nagsayup lang ang mga prayle sa pagpili kang asog pero nagpagkit lamang sanda sa papel kang anda’ng mga obserbasyon suno sa panan-awan ka mga tumanduk kato. Ang asog sangka tinaga nga nagatumud raad sa bayi nga may panghulag nga laki pero andut gintawag nanda nga asog ang laki nga babaylan?

Kon usisaun, ang “asog” may darwa ka punto: ang pagkabayi kag ang pagkabaw-as ukon baog. May pagka-bayi ang asog pero bukut tuod-tuod nga bayi kon pagpamata ang pagahambalan. Sa amo dya nga linya kang pag-usisa, makuon nga ang “babaylan” nagatumud sa sangka “biological female,” gintawo nga bayi kag may matris, gani may ikasarang nga magbusong kag magbata. Sa pihak nga bahin, ang asog sangka “biological male,” gintawo nga laki nga nagasumbad kang pangginawi ka bayi. Kon ang asog nagapahayag kang pagkabaw-as, baog ukon wara pagpamata, makuon nga husto man ang pag-usar kag pagtumud sa laki nga babaylan : daw bayi ang pangginawi pero wara’t matris gani indi gid makapamata.

Sa ana’ng mga sinulat parte sa Sambals, si Fray Domingo Perez nagsaysay nga may mga tumanduk nga pari-pari nga ginatawag “bayoc” nga nagabesti pareho kang bayi. Ang “bayoc” marapit sa Cebuano nga tinaga “bayot” ukon agi nga nagatumud kang laki nga may bayi nga pangginawi. Ang “agi” ukon “bayot” ayhan naghalin sa “asog” ukon bayoc nga pagkatawo kang babaylan? Ang konsepto kang “asog” ukon “bayoc” may duro pa gid nga mga pamangkot. Ano ayhan ang panuruk ka mga tumanduk kauna sa pagka-agi ukon sa laki nga may besti kag panghulag kang bayi? Ginabaton bala kag ginapasugtan ang dya’ng pangginawi kauna nga panahon tungud naangut sa pagka-babaylan?  Ang dya’ng kaangtanan sa sinauna nga kultura ayhan sangka rason kon andut ang mga agi sa kadya’ng panahon mas rapit ang buut sa mga bayi?

Suno kay Alcina, ang asog ginakabig nga may kakulangan sa pagpatigayon kang ana’ng katungdanan bilang sangka laki gani bukut angay tana sa pangabuhi nga may asawa. Ayhan ang dya’ng kakulangan amo ang nagpakanaba kang ana’ng kapuslanan sa sosyedad nga nagaturuk sa katungdanan kang laki nga magpangasawa kag magpatigayon kang pagmuad . Pero ang dya’ng kakulangan mismo ukon ang ana’ng pagka-bayi amo man ang rason nga nakasulud tana sa sinakpan kang mga bayi nga babaylan. Bilang babaylan, ang asog nagbatak kang ana’ng kapuslanan kag nagbawi ka ana’ng dungug sa sosyedad nga ayhan wara nagsapak sa parehas na nga pagkatawo.

Ang manalawsaw nga si Alfred McCoy wara nagsulat parte sa asog pero ana ginsambit ang darwa ka mga pinuno nga babaylan nga nakilal-an bilang mga binabayi ukon agi. Si Ponciano Elofre nga nabantugan sa ngaran nga “Buhawi” (Diyos kang Apat ka Hangin), amo ang pinuno ka sangka mayor nga pagrebok kato’ng 1887-1890 sa isla ka Negros. Kang 1897, si Gregorio Lampinio kang Lambunao, Iloilo nag-imaw sa pulahan nga grupo ni Hermenegildo Maraingan nga naglusub sa kabanwahanan kang Capiz. Agi si Lampinio kag isara sa mga sararigan nga pinuno ni Maraingan.

Bukut parehas ka mga Hapon nga wara’t tinaga para sa mga laki nanda nga “shaman” (Hori, 1983:181), ang “asog” siguro sarang makuon nga pinasahi nga pagtawag para sa laki nga babaylan kang Panay. Ang konsepto kang “asog” amo ang nagtapos kang babaylan bilang “gender-exclusive” ukon sinakpan nga para gid lang sa mga bayi. Ang pag-entra ka laki pinaagi sa pagkatawo kang asog kag ang pagbaton ka na bilang babaylan amo ang nangin dalan hasta sa urihi kang nagpangibabaw ang mga laki bilang mga babaylan sa isla.

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato 1: Halin sa http://www.5thvillage.me/babaylan.
* Litrato 2: Rosendo Aguilar halin sa http://www.negrosmuseum.freewebspace.com/photo6.html.
]]><![CDATA[Ang Babaylan kang Panay: Ikarwa nga Sugpon]]>Sat, 10 Aug 2013 22:22:15 GMThttp://dungugkinaray-a.com/ang-babaylan-kang-panay/ang-babaylan-kang-panay-ikarwa-nga-sugpon
Picture

Bayi: Ang Babaylan


Dara kang kolonyal nga pangginahum amo ang reliyon nga Romano Katoliko kag natabo ang mga pagpigus ka mga bayi nga babaylan kaimaw kang anda’ng mga sumurunod. Suno kay Fray Diego Aduarte, ang mga babaylan ginsilutan, ginpangtipon kag ginsunog ang mga simbolo kang anda’ng tumanduk nga pagtuo sa tuyo nga tapuson ang anda’ng pagano nga mga lihuk. Pero nagpabilin man gihapon ang dya’ng mga buruhatun kag ang mga sumurunod kang dya’ng tumanduk nga pagtuo nagtublag gid sa mga lideres kang simbahan kag gobyerno.

Kang mga tuig 1580 kutub 1590, kang ginlusub ka mga Muslim ang Panay, may mga babaylan pareho kay Dupinagay (ukon Dupangay), Monica Gapon kag Augustina Hiticon nga nakakita kang kahigayunan sa magamo nga sitwasyon. Gintipon nanda kag gindabukan ang panghuna-huna ka mga pumuluyo sa pagbalik sa anda’ng tumanduk nga pagtuo pero napaslawan ang mga babaylan. Halin sa mga nauna nga bahin kang Siglo 17 hasta sa mga katapusan kang Siglo 18, may mga pagrebok ang mga babaylan nga ginpatigayon sa nagkalain-lain nga lugar sa Panay pero ang probinsya ka Antique gid ang ginaturuk nga ginhalinan ka mga kinagamo. Ang nasambit nga probinsya nakilal-an run nga daan bilang pugadan kang binabaylan nga buruhatun. Kato’ng nagahingapus ang Siglo 18, suno sa sinulatan ni Fray Juan Fernandez, 180 ka mga yawan-un nga mga bayi ang nagtiriripon sa pagpabutyag kang kinaradto nga pagtuo kag nagtuga kang kinagamo sa banwa kang Sibalom (Fernandez linubad ni Arias, 1965:343).

Ang mga panaysayun nagapakita nga ang dumaan nga nagapangulo sa mga babaylan kato kalabanan mga bayi. Kang nagatunga-tunga ang Siglo 19, ang ginakilala kato sa mga babaylan kang Panay amo si Estrella Bangotbanwa. Ginpatihan nga may ginaangkun nga tumalagsahun ukon bukut kinaandan nga kinaadman, si Estrella nakatipon ka mga sumurunod bilang manoghimo kang ritwal agud magpabor ang panahon sa bugana nga ani. Si Estrella nakilala bilang “Tagsagod kang Kalibutan” (Vicente, interbyu: 1995). Ang pinakabantog nga ana’ng hinimuan amo ang ritwal nga nagtawag kang mabunuk nga uran kag nagtapos kang tatlo ka tuig nga pagbarangag kang kaumhan sa mga kabanwahanan kang Miag-ao kag San Joaquin, Iloilo (Magos, 190:35). Kutub kar-on nga panahon, ang mga babaylan nagalawag man gihapon ka ngaran ni Estrella sa anda’ng mga ritwal.

Kon usisaun, ang tinaga “babaylan” nagapabutyag kang pagkilala sa pagka-bayi. Ayhan ang tinaga sarang pa gid makuon nga sangka pagtabid kang darwa ka mga tumanduk nga tinaga: “babayi lang” nga nagapahayag kang pagka “gender-exclusive” ukon sinakpan kang mga kababainhan kag sanda lang ang sarang makapatigayon kang mga ritwal kag makapamuno sa pagsurondan nga binabaylan. Gani, “babaylan” ukon katiringban nga nagasakup ka mga bayi nga may pinasahi nga kinaadman ukon gahum.

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato 1: Halin sa http://www.5thvillage.me/babaylan.
* Litrato 2: Christine Estrada halin sa http://www.babaylantreasures.com/babaylan.html.
]]><![CDATA[Ang Babaylan kang Panay: Una nga Sugpon]]>Tue, 06 Aug 2013 23:06:17 GMThttp://dungugkinaray-a.com/ang-babaylan-kang-panay/ang-babaylan-kang-panayuna-nga-sugpon
Picture

Ang Babaylan kang Panay: Pagpangibabaw kang Kalalakin-an
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica


Ang dya nga sinulatan sangka paglubad kang pagpanalawsaw nga ginbalhag sa sangka refereed journal kang 1996,
Review of Women's Studies kang Center for Women's Studies, University of the Philippines
("Panay's Babaylan: The Male Takeover," Review of Women's Studies, Vol. 6, 1996: 52-60).

Ang panaysayun kang mga pari nga Katsila nga tinipon kag linubad nanday Blair kag Robertson angay ka sangka marahalun nga tela nga ginhumlad sa pagpakita kang pagkabuhi kag pagtuo kang mga Filipino kauna. Hinabul sa kadu-lagtum nga mga hilo amo ang istorya ka mga babaylan.

Halin sa naurihi nga mga dekada kang Siglo 1600, hasta sa nahauna nga mga tinuig kang Siglo 1900, ang isla ka Panay sa sentro ka Pilipinas nangin mainit nga lugar ka mga pagrebelde ukon pagpakigbato ka mga babaylan kontra sa mga misyonero. Ang mga pari nga ginpadara sa mga nagkalain-lain nga bahin kang isla ginpanghiluan ukon ginpangbangkaw. Si Fray Juan Fernandez sa ana’ng panaysayun naghingaran kang mga surudlun nga banwa kang Lambunao kag Tubungan sa Iloilo kag probinsya kang Antique bilang kampo ukon tiripunan ka mga babaylan.

Nakilala man sa tawag nga dait (halin sa “dait,” pag-abyanay ukon paghidait), ang babaylan amo ang manogpatigayon kang mayad nga relasyon kang katawhan sa anda’ng bathala kag manogbulong kang lawas kag dungan. Mga bayi ang kalabanan ka mga babaylan kag ang anda’ng katungdanan nagatandug sa pamulitika bilang marapit nga taglaygay kang datu sa harus tanan nga bagay parte sa pagtuo, medisina, mga kinaandan nga nagakaratabo sa palibot, kag iban pa (Alcina linubad ni Lietz, 1960:212).

Suno sa manalawsaw nga si Alfred McCoy, ang tinaga “babaylan” halin sa sangka dumaan nga tinaga nga Malay: “belian,” “balian” or “waylan” kang Java, Bali, Borneo kag Kalmahera kag nagatumud sa “spirit medium” ukon mga nagapakighambal sa mga espiritu. Ang pagkaangay kang mga babaylan kang Southeast Asia kag Panay bukut lamang sa ugat nga tinaga kundi pati sa anda’ng mga hirikuton-ritwal kag katungdanan sa sosyedad (1982:144).

Ang mangin babaylan bugay sa tawo nga pinili ka mga espiritu. Ang pagpili ginapabutyag sa mga damgo, mga panurukan, malawid nga pagmasakit ukon mga kataranhaga nga mga hitabo sa napilian. Ang babaylan may gahum sa pagpakighambal sa mga espiritu kang mga kamal-aman kag sa mga taglugar ukon espiritu kang palibot kag sarang makaayo ukon makaudot kananda agud ibalik ang dinakup nanda nga dungan. Ang dungan sangka kinaradto nga konsepto sa Panay nga nagatumud sa espiritu kang tawo ukon ana’ng ka-doble. Kon mayad ang pagsagod kag pagpabaskug kang dungan, mayad ang lawas kang tawo. Pero mahimo nga dakpun ukon sipalan ka mga espiritu ang dungan ka sangka tawo nga makatuga kang pagmasakit (Magos, 1990:6).

Ang Hiligaynon nga “babayi” nagapakita kang marapit nga kaangtanan sa tinaga nga “babaylan.” Sa Kinaray-a, ang dumaan nga pulong nga kutub kar-on ginagamit sa Antique kag sa mga nasulud nga banwa kang Iloilo, “bayi” kag “baylan” ang mga tinaga nga ginausar. “Bayi” man ang ginausar sa Kinaray-a sa pagtumud kang mga bayi nga mga mal-am kag kaapuyan. Gani ang tinaga “babaylan” nagatumud sa sangka dumaan nga tradisyon kag duna sa kultura kag sosyedad kang Panay.

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato 1: Halin sa http://www.5thvillage.me/babaylan.
* Litrato 2: Carlos "Botong" Francisco halin sa http://xiaochua.net/tag/babaylan.
]]>