Kalingawan sa Radyo
ni Jonas Chavez Hiponia
Namuklat ako sa kalibutan nga waay pa't kuryenti kanamun. Paltera pa'y nagpabata kay Nanay sa kinawayan nga balay nanday Lolo Coroy sa ubos, sa pangpang ka suba. Tiyempo ni Marcos - tawag kanamun mga Martial Law Babies. Sa tiyempo nga to, delikado kon maggwa ka nga gab-i. Indi ka gani pwede maggamit ka flashlight magpanaw ka sa guwa, sulo gid dapat, hay basi matapangan kaw nga Army ka mga “Nice People Around.”
Hay ga-obra si Nanay sa Iloilo, si Lola kag Lolo lang imaw namun sa balay. Dumduman ko, pagsirum ka kalibutan, napangpugo dun kami ni Lola Elac hay orasyon dun. Dapat pagbagting ka alas sais, sa balay dun kami. Kon indi magsaput sa amo da oras, andam gid hay maluhod sa monggo. Diin dyan! Tuya pa tamun sa uhot ga tumbling-tumbling ha, magburubansuli nga daw kanami gid magpurupatampuk sa uhot. Daw sa kahumuk-humuk gid magbatang-batang sa mga dagami nga bag-ong treser. Mahamot. Ay, apaw! Dokaron mag-agi ako sa taramnan, daw indi ko ma-imagine gabasyahanay tamun ka uhot nga tama ka giruk. Ay, pwerti nga pangaraykayanay imo pag tag-uruli dun. Kar-on mag-agi lang ako sa taramnan, daw nakatlan ako dayon.
Ah, ti kon waay it baknutanay hay mga duray, pagtapos ka mga indi mapatihan nga rason, manibin dun kami kag mag-pajama hay maihapon dun burubhay. Sige day-a ya digamo ni Lola, waay man da it patay-patay ya radyo na sa tupad na. Bilog day-a nga adlaw, ginasaylo day-a kon diin tana mag-adto -- manunlaon ka dagmay, mangahoy ka kagingking, manggalbot ka sukladun, magpanilhig sa ugsadan, o manglaba, waay gid day-a nagahalin ya Solid State na nga radyo sa ingud na. May lastiko pa day-a anang lawas hay basi magburulag. Upud du'y lawanit na abi nga taklub sa likod. Ya anang surudlan ka bateri may laki-laki man. Pay gaaandar. Waay it maktandug kaday-ang radyo na hay paraayunan nga daan. Indi magtukar kun indi pagpalpagun!
Sige sugnod na kada ka dungkulan sa dabok na sa tinig-ang, amo ma'y dasuk namun sa iruk na, hay nahadluk kami ka napamatian na nga “Mundo Mestico.” Ay, sa kakurulba gid, kapin pa kun mahangin kag mapatay ya kingke namun nga suga, nagakuruyampad kami kag magdinasukanay kag mag-urahab hay tama gid ka dulum.
Pagtapos ihapon, mamarungkot dun kami ka habol kaday-a hay sige man angud pamati sa radyo na. Sobra pa gid tana ka kaharadlukan ya “Ang Itom nga Libro.” Kon mabatian mo gani dang nagaharakhak nga daw panulay, ay, abaw, daw madaramguhanun timo. Nahadluk kami, pay sige man ya pamati angud kada gab-i. Amo da nga nagapangadi gid kami anay antes magturog pagtapos ka itikay kag tikal sa baratangan.
Kon kaisa, pag gab-i dun, maglagsanay gani ya miyaw kag balabaw, daw kulbaan ka hay abi mo tawo. Kon kaisa pa gid amo ma tana'y kurukutu ka daplak nga pispis sa panulung ka atup. May daplak nga naga-estar sa atup namun. Kada may bisita kami anay, ginakulbaan hay abi da may naga sid-ing nga aswang. Pay pispis ma lang day-a. Maghapon day-a sa nipa, indi mo daa makita. Kon ano kolor ka nipa, amo man da ana kolor.
Pagpanukturuok ka manok sa kaagahun, batyagan ko kada si Lolo mahimus dun da pataramman. Aga pa dang mal-am malukso kag mag hidul-hidul sa balud. Nalibot na day taramnan namun ka paray kag mapabalud pa gid hay may mga mani kami kag iba pa nga tanum.
Burubhay, batyagan ko duman kada si Lola ga birik ka radyo na hay mamati dun kay “Nuring Espanola” parti sa mga tips sa panguma kag panimalay. Haros tanan sa uma nagapamati kay Nuring Espanola. Dayan ko kaday-a nabatian una nga bulong ya Aloe Vera sa kalbo, kag yahong-yahong sa rayuma, kag ya Ta Hee Boo, dumduman nyo? Ay, sa kamahal man kato man. Nagbakal gid tay Lola hay ti, hambal dugin ni Nuring. Hmm. Amu may Osaka Wonder Juice. Isa ka botelya tag P500 bala! Mahal dun di-a kato, pay mabakal gid tana ya mga taga-uma hay hambal gani ni Nuring.
Sige pa da amung turog kag burubaliswa asta magsanag gid kag magbalita dun sa radyo. Maturog ka pa daad pay nagaparanuhot sa durunggan mo sa wiit ni Manny Gallar kag ya haros waay na't untat nga pakdol ka bombo na. Kada aga gid di-a.
Pagbugtaw namun, mamubod kami ka manok ka libayun ko. Duro pis-anan ni Lola Elac pay! Tama gid ka duro, halin sa tarin, damuraga, pis-anan, hilumhom, asta mga mga sulog. Ga-irinagaw lang da kun manguruting kami. Gadaralagan dayon kag magpararapit. Ubos gawa ya tunga sa tabig nga urun-urun ka paray nga ginabubod kananda. Kon mag-ihaw si Lola mahapos lang magdakup hay mga mahagup. Kon mag-agi aratay, gahawus ya pagginhawa mo usang ka manok. Pagkasunod nga tagkaraon, gapanghayhay ka. " Manok ma angud duman?"
Pag-uruadlawon dun, mamahaw kami, dungan day-a sa “Bombohanay Big time.” Pirmi dapli namun kon indi itlog, kusahos nga ginabitay sa tarap-anan. Mahilig kaday-a magtapa si Lolo pay waay tana gakaun, indi kadulot. Kon makauli si Lolo halin sa taramnan, kis-a may dara day-a nga Taiwan indi gani taroy nga nasikup na sa buhangan. Pagkatapos pamahaw tinluan na day-a kag laktan ka ugbos ka bayabas para sa igma. Naputos na pa da sa dahon ka kakaw. Mahamut-hamut.
Sige duman da ay Lola nga pamati ka “Sin-o ang May Sala” sa radyo na. Gina lango-lango namun gani day-a kag dunganan ka hambal. “Ako bala... Ikaw bala...Sila bala... ang nag sidu?"
Ay diya ako nalingaw kay Lola. Hay sige ya panglaba na, sige pamati na sa radyo kag mag-reakt. Kon kaurugut ya batasan ka character nga nabatian na, ginabuyayaw na day-a. Huo, apektado gid tana ka drama sa radyo. Mahambal day-a, “kita mo lang, indi pa gid kuntento hay mapaabit-abit pa gid!” o indi gani "aaay, waay ka lang kamaan nga ginatunto ka lang kadang bana mo!” Hay insa't manami gid tana day-ang mga nagasulat sa radyo mag-itik ka mga tagparamati nanda. Daw mga tuod-tuod gid nga nagakaratabo sa kabuhi ano pa maka-relate gid ya mga suki nanda sa kahanginan.
Kon mainit-init ya tiyempo, makita mo day-a ya daan na nga mga battery nabulad na sa adlaw sa may bintana. Ibulus na da sa nagamit na sa radyo na kon magluya dun kag magburot-burot. Gasagarak ya tunog ka bateri nga bag -ong napa-initan daw! Ano na-charge sa init? Nagatunog gid man liwat kon mahagay-hagay sa initan.
Ti burubhay, tag-irigma dun. Ginabuligan namun si Lola ka pamili ka takway indi gani alogbati nga tulahon na. Kis-a ako man ya nagagurub ka palawan nga inuglaon sa baboy namun. Laktan na ka alusiman, nagatakam-takam gid da si Porky Pig sa tangkal. Waay gid daa ginapaligas ya gutum na, kay kon maurihi ka lang, dingding ka tangkal na nga niyog ya ginapang-it na. “Espaldon” kag “Lain Sya sa Iban” duman kada napamatian ni Lola. Makawirili man pamatian sige ya gatong mo ka laya nga pusog sa isa ka kaldero nga laon. Manami man ya radyo pamatian, bisan waay mo nakita, gina-imagine mo lang kon ano natabu. Baw hay tanan na garing nga hulag, ginahambal gid.
Halimbawa: ” Hmm, malinong ang balay ah. Wala gid sang tinimok-timok. Siguro nagahulat na si langga sa akon sa kwarto" Ari ang ganhaan. Mapalapit ako. (tapak-tapak). Malapit na ako. Lab-uton ko. Ari. Itulod ko na. Ummph. Ara. Nabuksan ko na. Masulod ako. "Sin-o bala ang.. Huh! (trans).. "Mga sapat kamo!” Imagine mo na ang sunod nga eksena?
Kon tag- irigma kis-a, kataraka man ya laswa. Ginaprituhan kami ni Lola ka binuro na nga baboy sa garapon. Amo da kay Lolo edeya agud magtinir ya baboy hay waay pa it ref. Mag-ihaw ka baboy, ang iba ipaparay kag pahingulian pay nagahawid gid daa ka ginaasinan kag butang sa garapon kon gamay lang, pay kon hanggud sa baul. Indi maiwan ah. Mu lang da. Daw utot ana baho pay manami man kon ilakut sa monggo kag isubak-subak. Magkaun kami, da imo piliay ka subak nga. Maramig-ramig man ya tubig namun hay sa banga ya irimnan. Hmm…may pitik-pitik man kis-a. Daw amo man sa langgaw nga tuba, pay amo gid man da tana kuno. Amo da nagapaaslum.
Maturog-turog kami pagtapos igma. Kuno abi lang gabasa-basa ka komiks. Duro amun Funny Komiks moh. Kada uli ni Nanay nabaklan na gid kami. Tagpisos pa lang kato. Uyon gid namun si Niknok, Bing Bam, Bung, kag Planet Op Di Eyps. Gatangkas day-a sa kilid namun kada tagtururog. Pay kon mapiyungan si Lola, gasaliputpot kami kag malagyo. Mataksi sa tupad balay. Tansan man lang ya patad, pay tama gid kasadya magkayaba sa yab-ok kag mag binaisay kon sin-o ya dayaun. Tanan dayaun kag indi magpasupil.
Sige hampang namun, bati-an ko kada ya mga laygay ni Tiyay Evelyn sa radyo ka pihak balay. Matulin andang pamati sa atang-atangan sige hingutwanay kag tsismis kon sin-o duman ya nagbusong kag gin-ulian ka bayi. Haros tanan nagapamati gid kay Tiyay Evelyn. Diya ikaw makabati ka mga lain-lain nga mga estorya sa kabuhi, kag laygay ni Tiyay. Pamatay oras kon naga patuyo-tuyo ka sige pamili mo ko liso ka duldol sa burak, indi gani nagapamili ka kadyus nga inuglakut sa tinapahan mo nga siki ka baboy, laktan labog. Ay, saka nanam.
Burubhay, “Dear Diary” dun. Gawiit kon indi magwawaw dun kada si Lola ka panawag hay nakabugtaw dun kag waay kami, tinangkasan dlang ka komiks bilin. Kis-a na ideyahan namun. Ginaputos namun ya ulunan ka habol kunu abi dayan pa kami pay waay dun gali.
Waay tana kamaan, tuya tamon dun sa puno ka kawayan imaw ka mga migo namun sa pihak balay, gatumpok kami sa radyo hay mamati tamun ka Toyang Ermitanya! Nabantayan gid namun day-a.
Masadya gid pamatian dya ang suyaay ni Albina kag ni Boklan. May paaman pa nga medyo binastos nga indi man gali, sa pamatin-an lang ni Ati. Daw amo gid daa ya pinakaginahulat-hulat namun nga parti. Dayon namun kaday-a hagikhik kag magtinurukay nga ginapunggan ya kadlaw namun hay basi matultulan kami.
Pagtapos kaday-a, mahuyab kami pasuba, manamang. Kon mayad ya tiyempo, mangali ka kamote nga indi't amon, mang-luak ka mais nga surugbahon, ukon manggalbot ka mani ni Lolo sa balud. Amun tana da ah.
Kon manabaw ya suba, matabok kami kaday-a. Sa sulugan lang kami gaagi. Kis-a duro agihis kon masinaw. Hala pamudyot duman kami kada. Nami paluadon sa gab-i kag sanlagun sa aga. Yum yum!
Kon waay, ti manggutok ka kulitis kami sa tabok agud may dara kami kay Lola. Kon duro lupo, ti lupo eh, kon may tangkong man kag tino-tino ti amo dulang to'y bagtungun namun pauli. Contest kami kadya dayon ka dalagan pabalik kay Lola kag ipadayaw ya dara namun agud malipat ka arakigun na nga nagsaliputpot kami palagyo kag waay magpiyung-piyong anay. Galipat gid man!
Ti tugtan na dun kami kada magdayan liwat asta makalab-ot duman kami sa taramnan kag maghampang liwat sa uhot asta magsirum kag manguruykoy. Adlaw-adlaw amo diya, balik-balik, pay daw waay kami natak-an. Masadya man sa uma bisan simple lang ya mga kalingawan kag mga inuslitan.
Uhu! Naka-ignot ako. Napiyungan gali takun sa taxi nga nasakyan namun. Nadamguhan ko lang gali ya mga masadya nga mga inagyan namun kadang gagmay pa kami sa uma.
Abaw! “Provincial Jail” pa ya gaandar sa radyo ka taxi ha. Asta dokaron may Toyang pa kag Provincian Jail. Gapamati man tana ya drayber ka taxi nga siguro gurang-gurang pa kanakun, kag magtalangkaw sa nabatian na. Ginabanyana na man daya kada hapon siguro.
Magahud, gabina-isay ya tatlo ko ka mga bata sa likod. Gatikalay ka level da sa LOL kag mga cheats da sa GTA. Amo may ugtas ka nanay nanda.
Gangiris-ngiris lang takun sa drayber nga daw ga intiendihanay kami. Waay tanda ka abot ya mga bata katong tiyempo nga radyo pa lang ya kalingawan ka mga tawo sa uma, waay pa't kuryente, waay it DOTA kag waay pa't FB.
Maturog-turog kami pagtapos igma. Kuno abi lang gabasa-basa ka komiks. Duro amun Funny Komiks moh. Kada uli ni Nanay nabaklan na gid kami. Tagpisos pa lang kato. Uyon gid namun si Niknok, Bing Bam, Bung, kag Planet Op Di Eyps. Gatangkas day-a sa kilid namun kada tagtururog. Pay kon mapiyungan si Lola, gasaliputpot kami kag malagyo. Mataksi sa tupad balay. Tansan man lang ya patad, pay tama gid kasadya magkayaba sa yab-ok kag mag binaisay kon sin-o ya dayaun. Tanan dayaun kag indi magpasupil.
Sige hampang namun, bati-an ko kada ya mga laygay ni Tiyay Evelyn sa radyo ka pihak balay. Matulin andang pamati sa atang-atangan sige hingutwanay kag tsismis kon sin-o duman ya nagbusong kag gin-ulian ka bayi. Haros tanan nagapamati gid kay Tiyay Evelyn. Diya ikaw makabati ka mga lain-lain nga mga estorya sa kabuhi, kag laygay ni Tiyay. Pamatay oras kon naga patuyo-tuyo ka sige pamili mo ko liso ka duldol sa burak, indi gani nagapamili ka kadyus nga inuglakut sa tinapahan mo nga siki ka baboy, laktan labog. Ay, saka nanam.
Burubhay, “Dear Diary” dun. Gawiit kon indi magwawaw dun kada si Lola ka panawag hay nakabugtaw dun kag waay kami, tinangkasan dlang ka komiks bilin. Kis-a na ideyahan namun. Ginaputos namun ya ulunan ka habol kunu abi dayan pa kami pay waay dun gali.
Waay tana kamaan, tuya tamon dun sa puno ka kawayan imaw ka mga migo namun sa pihak balay, gatumpok kami sa radyo hay mamati tamun ka Toyang Ermitanya! Nabantayan gid namun day-a.
Masadya gid pamatian dya ang suyaay ni Albina kag ni Boklan. May paaman pa nga medyo binastos nga indi man gali, sa pamatin-an lang ni Ati. Daw amo gid daa ya pinakaginahulat-hulat namun nga parti. Dayon namun kaday-a hagikhik kag magtinurukay nga ginapunggan ya kadlaw namun hay basi matultulan kami.
Pagtapos kaday-a, mahuyab kami pasuba, manamang. Kon mayad ya tiyempo, mangali ka kamote nga indi't amon, mang-luak ka mais nga surugbahon, ukon manggalbot ka mani ni Lolo sa balud. Amun tana da ah.
Kon manabaw ya suba, matabok kami kaday-a. Sa sulugan lang kami gaagi. Kis-a duro agihis kon masinaw. Hala pamudyot duman kami kada. Nami paluadon sa gab-i kag sanlagun sa aga. Yum yum!
Kon waay, ti manggutok ka kulitis kami sa tabok agud may dara kami kay Lola. Kon duro lupo, ti lupo eh, kon may tangkong man kag tino-tino ti amo dulang to'y bagtungun namun pauli. Contest kami kadya dayon ka dalagan pabalik kay Lola kag ipadayaw ya dara namun agud malipat ka arakigun na nga nagsaliputpot kami palagyo kag waay magpiyung-piyong anay. Galipat gid man!
Ti tugtan na dun kami kada magdayan liwat asta makalab-ot duman kami sa taramnan kag maghampang liwat sa uhot asta magsirum kag manguruykoy. Adlaw-adlaw amo diya, balik-balik, pay daw waay kami natak-an. Masadya man sa uma bisan simple lang ya mga kalingawan kag mga inuslitan.
Uhu! Naka-ignot ako. Napiyungan gali takun sa taxi nga nasakyan namun. Nadamguhan ko lang gali ya mga masadya nga mga inagyan namun kadang gagmay pa kami sa uma.
Abaw! “Provincial Jail” pa ya gaandar sa radyo ka taxi ha. Asta dokaron may Toyang pa kag Provincian Jail. Gapamati man tana ya drayber ka taxi nga siguro gurang-gurang pa kanakun, kag magtalangkaw sa nabatian na. Ginabanyana na man daya kada hapon siguro.
Magahud, gabina-isay ya tatlo ko ka mga bata sa likod. Gatikalay ka level da sa LOL kag mga cheats da sa GTA. Amo may ugtas ka nanay nanda.
Gangiris-ngiris lang takun sa drayber nga daw ga intiendihanay kami. Waay tanda ka abot ya mga bata katong tiyempo nga radyo pa lang ya kalingawan ka mga tawo sa uma, waay pa't kuryente, waay it DOTA kag waay pa't FB.
* Litrato 1: Halin sa http://www.etsy.com.
* Litrato 2: Halin sa http://www.honkingdonkey.com.
*Litrato 3: Thamara Damayanti halin sa http://thamaradamayanthi.webs.com.
* Litrato 2: Halin sa http://www.honkingdonkey.com.
*Litrato 3: Thamara Damayanti halin sa http://thamaradamayanthi.webs.com.
RSS Feed
