Binhi
ni Consolita V. Rubino
Una nga Bahin
Ang may hilig magtanum-tanum nagapanilag sa anang palibot. Kon may makita nga manami kag marimasa nga bunga ka prutas, manami nga bulak, kag manami nga laswahun, nagaayap gid ria ka anang birinhiun ukon taramnun. Ang liso nga nagahalin sa bunga ka tanum amo ang binhi. Ang binhi duro nga klasi kag nagasarisari ang kurti sa mga binutil ka liso nga matimgas kag matibsol.
Mga klasi ka binhi
Mga bunga ka tanum nga ginabul-an ka binhi nga may nagakalain-lain nga pagtawag.
1. Bunga nga ginapagurang kag ginapalayo: mais, hantak, latoy, monggo, patani, tawri, kadyus, balagay ukon kalamusun, tikamas, singkwa, patola kag iba pa. Pagkatapos nga ginpalayo ilamigasun, iugahun nga ginabulad ka husto para indi pagkan-un ka hukaw ang mata ka binhi. Itaguon ria nga binhi nga may pagtipig hasta sa adlaw nga isabod ukon ipanggas sa tion ka tagparanggas.
2. Bunga nga ginapalahin: niyog, buri, kag bunga ka bunga.
3. Bunga nga ginapaluto: kurbasa, sandiya, milon, timon, tibyayong, amargoso ukon sampaliya, tarong, kalubay kag iba pa.
4. Bunga nga ginapalanung: kamatis, star apol, kamansi, langka, abukado, lumboy, santol, bayabas, saragawilas, mangga, sirali, bugnay, batwan, kamunsil, kapayas, batilis, iba, samlagi kag iba pa. Ang kamunsil kon malanung pinasahi tana nga nagabukaka. Kon indi ria maipo ukon makuhit sa tion nga nagabukaka, ang pispis maabtik magtuka kag ang mga liso nagakarahulog sa lupa.
Ang tinutuyo sa pagpagurang, pagpalayo, pagpalahin, pagpaluto, kag pagpalanung ka bunga ka mga tanum nga dya para nga ang binhi mangin matimgas nga ibinhiun. Hay kon matimgas gani ang binhi, sa tion nga itanum sa lupa, dali magtubo kag kon mabuhi gani indi dayon malanta. Ang kutub ka binhi nga nagakahulog sa lupa nagapaminhi kon indi matuka ka pispis. Matubo lang ria ti ana sa tion nga tagsiribol ka mga tanum kag mga hilamon.
Ang pagpalapnag ka binhi
Nagalapnag ang tanum paagi sa binhi. Kada binhi may pamaagi sa pagpriparar ka mga liso kag may pamaagi sa pagpatubo. Amo kadya ang mga pamaagi:
1. Niyog – ginapatubuanan
Ang niyog nga layo nga ginatawag nga lahin, pwidi run nga ibinhiun suno sa disisyon ka manogtanum, kag ginapatubo gid anay antis itanum sa lupa. Andut nga ginapatubo gid anay antis itanum ang niyog? Ang rason, agud masigurado gid nga ang niyog mabuhi. Hay kon itanum nga wara pa gid magtubuanan, ang mata ka niyog nagaluo kon indi pa gid makatubo. Sa mga pamalay nga marapit sa baybayun may mga binhi ka niyog nga ginatumpok. Sa tion ka tag-irinit, ang mga niyog gintumpok sa idalum ka banggirahan nga pirmi ginaulaan ka tubig. Amo ria ang prosiso ka binhi ka niyog para magtubuanan. Sa pagtubo ka niyog nagalusot ang dahon kag nagaamat-amat lusot anang gamot halin sa sulud ka anang tapas. Kon makagamot kag malabug run anang tubo, itanum ria sa lugar nga ginplanuhan nga itamnan. Duro ti klasi ang mga niyog: igod, morado kag makapuno.
2. Mani – anang sulud ginapagurang
Amo dya nga tanum nagabukad kag wara nagapamunga kondi nagapanulud. Ang mani ginapungpong anang puno kag ginagabot sa tion nga anang sulud gurang run nga sa husto ti idad. Indi ria pagpasubrahan sa panahon tungud hay nagatubuanan ang sulud ka mani sa lupa. Kinahanglan nga habok ang lupa nga ginatamnan, hay kon indi gani habok sa tion nga gabuton, ang sulud ka mani nagapabilin sa lupa. Ginatipigan karia anang binhi kag ginapamara gid ka husto nga nagakalas kon ukayun kag amo run karia pagtapgi ka binhi. Dya nga binhi ginpanggas sa mabarasbaras nga klasi ka lupa para magduro anang sulud kag hulas gabuton.
3. Prutas – gatubo lang ang liso ti ana: abukado, santol, kamunsil, lumboy, mangga, batwan, dalanghita, kasoy kag iba pa.
Sa tanan nga prutas, kasoy ang napili ko sambitun tungud hay pinasahi hay sa sagwa anang liso ka anang bunga. Ang kasoy hulas nga patubuon, indi run kinahanglan tipigan ang binhi antis itanum sa lupa. Kon ang bunga ka kasoy mahulog sa lupa kag indi makita, nagatubo lang ria ka ana. Kon malyag ikaw magtanum, mangita lang ikaw ka gutok kag isayluhon sa lugar nga gusto mo itamnan.
4. Bulak – kamantigi
Ang iba nga gusto ka manami nga bulak, nagaayap ka binhi pinaagi sa liso. May dyan man nga madali itanum kag madali mabuhi. Ang bulak ka kamantigi manami lantawun hay pagkatapos ka pamulak ang bunga na, nagahimo kag magagurang hasta malayo. Dya nga bulak nagapamulak pirmi ilabi run gid sa tag-irinit. Ang bunga ka kamantigi sa oras nga maggurang kag malayo, kon tandugun, nagabuka lang ti ana, kag nagarapta anang liso nga daw sinabwag kon indi mo masalod. Hulas ria ayapun tungud hay duro anang liso sa sangka bunga.
5. Laswahun – tagabang
Ang tagabang sangka laswa nga nagatubo bisan diin lang sa lagwirta, sulud ka sular kag kaumahan. Ang iba ginatawag nanda ang tagabang nga tigabang ukon tugabang. Ang tagabang daw kamantigi man nga pagkatapos na nga magbulak, nagahimo ang bunga, kag kon manami ang init, dali lang magurang kag maglayo anang binhi. Sa puntos nga ang bunga ka tagabang nagalayo itum run ang kolor, kon tandugun sa panahon nga nagasiriit ang init, pagkaput pa lamang nagapisik run kag nagasabwag ang mga binhi sa palibot ka anang puno. Sa tion ka tag-ururan, ang mga binhi ngato nagabuhi liwan ilis sa bahul nga puno ka tagabang nga ginapanglaswahan. Kon wara ikaw nakabuul ka binhi, sa tion nga nagturubo ang mga gutok, manggabot kaw lang kag isaylo sa lugar nga gusto mo itamnan.
6. Kamatis – tanum sa tag-irinit
Ang kada liso ka binhi kang kamatis may tubig. Ang liso kang kamatis madanlug kag dali mausik. Anhun mo bay pagtipon ka liso kang kamatis hay madanlug? Kon matipon mo man gani nagaanod ang iba sa tubig. May sangka tawo nga ang bunga kang kamatis ana nga ginpadunot para magmara tanan ang mga liso para makabuul ka binhi. Ang hambal ko kana, “Bukun bay ti epiktibo nga paagi kag bukun ti mayad ang risulta nga ipadunuton ang kamatis para lang nga magmara ang binhi. Sa tion nga ginapadunot ang bilog nga kamatis ang iba nga liso nagarangga. Ang agop-op amo ang makapadunot sa mata ka binhi.” Ginbuligan ko tana sa paghalit ka binhi kang kamatis. Tungud nga rudyan tana sa Amerika, wara ti lapat kondi, gani sa paper towel na ginhalit para magmara kag limpyo ang binhi kang kamatis.
- Sundi ang kasugpon -