Bakiro
ni Consolita V. Rubino
Bakiro kang Karbaw
Sin-o ang nagabakiro? May rudya bakiro nga tana ang nagapanag-iya kang karbaw nga ginabakiruhan. May bakiro man nga ginasuhulan lamang. Ano man may bakiro bala nga wara ti ginabakiruhan?
Dya nga mga pamangkutanun bukun ti malisud nga isabtun. Suno sa obserbasyon parti sa pangabuhi rudto sa uma, makita natun ang sabat sa mga pamangkot.
Sin-o ang nagabakiro?
Ang mga ginikanan kang bata sa uma may hayup nga hinuptanan. Halin sa gamay pa lamang ang bata ginapaanad-anad run ka pabantay kang karbaw. Manduan ria ni tatay na nga, “ilawig anay to, halina to sa anang binangtan, ipatugba anay, ibangut sa haron, dali ipaharba run to, panaw bul-a to ang karbaw hay iparado ta, paimna pati anang tinday, ti ikug-unga run.” Ang bata nagahimat-un mintras nga nagabulig sa anang ginikanan. Sa tanto na nga pag-alima kang karbaw, ang bata nagakalipay nga nakasakay sa likod ka karbaw. Nami run karia pamatyag na hay nakasipal-sipal.
Sa kaduruhon kang kabataan sa uma, may rudyan gid nga nagapamalikid nga magtimbang sa anang ginikanan. Ang pagbantay kang karbaw bahul run ria nga bulig tungud hay malisud matuod ang pangabuhi.
May rudyan nga bata nawili ka bantay kang karbaw. Ang edukasyon wara na matugrui kang prayoridad. Andut sa ano? Sa umpisa pa lamang kang klasi sa eskwelahan nagapalta pirmi kag sa darayun nga wara gaeskwela nagalas-ay nga magbalik sa eskwelahan. Nagapamalikid sa anang obligasyon nga magbantay kang karbaw. Kon mag-eskwela man gani, ay, ti kon tuksuon ka maestra hay duro palta na, nagakahuya hay indi makasabat sa klasi. Ang bata nagakuon lamang nga, “Mayad pa nga mabantay lang ako kang karbaw hay hulas pa.” Ambay kon ginhuhud ria ka anang ginikanan nga pag-eskwela? Nawad-an run ka gana ang bata. Kon ang bata gani magkuon nga, “Indi run takun mag-eskwela,” wara ti makapirit kana, magluwas lamang kon may magapaintiendi nga ang edukasyon importante nga iamarun para mag-improbar ang anang kaugalingun.
Ay, ang bata nabanga gid ka sakay sa karbaw. Nangin kalipay na ang pag-atipan sa sapat. Nagdisidir nga magbakiro kag indi run tana mag-eskwela. Gustuhon man ka anang ginikanan sa pagmando ka anang bata nga mag-eskwela, ilabi run gid kon ang ginikanan may handum para sa anang bata. Anhun mo bay kon indi mag-eskwela? May rudyan nga ginikanan ginabalbal ang bata para lang magsulud sa eskwelahan. Kon kaisa mayad man ang resulta kang disiplina nga balbal pero may dyan gid nga nagaliso ang buut kang bata. Kapin pa kon masubrahan, nagatabug ang ispiritu kag nagalangaglangag. Bukun ria ti disiplina kondi kastigo kag paantos sa bata.
Kon ang bata indi mag-eskwela, baw indi gid ria dapat piritun para indi mabari anang buut. Pero ang tatay mabahul ang limug kag mahambal nga, “Ta, ikaw nga bata indi kaw mag-eskwela? Hala, pagbantay lang timo kang karbaw hasta san-o. Lantawa bala, ang iba tana nga kabataan nga kaidad mo may edukasyon. Imo tana, ano bay? Bakiro ang gusto mo? Hala, pagbakiro!”
Sa bata run ria ang pagpili kang anang dalanun. Manami raad kon isara sa ginikanan may mahakus sa bata kag hambalan kang mahinay nga, “Anak, palangga ikaw namun. Pag-eskwela bisan pobre lang kita. Kon ikaw may aram, manggad mo ria nga indi matakaw kang iba.” Aguy, gi? Masubu matuod kon makabati kita kang hambal nga, “Ti, iwan ra mabakiro lang timo hasta san-o?”
Kon ang bata may handum nga mag-eskwela, italikdan na ang pagbantay kang karbaw. Magatinguha gid nga mag-uswag man tungud hay ang hunahuna matandug kag makatalupangud. Mabag-o gid ang panglantaw. Ang handum ka bata nangin mataas kay may ambisyon nga dab-uton.
Ang sangka bata nga nakaabot sa hamtung nga idad kag nagdesisyon nga magbakiro lang tana, malipayun man ria nga tinuga, tungud hay hilig na mag-atipan kang hayup kag kagustuhan na ria nga obra. Siguro ang sangka rason nga rudyan lang tana sa andang lugar nga nagabakiro tungud hay wara run ti handum sa kabuhi nga manglugyawan pa. Sa atun pa kuntinto run tana sa anang kahimtangan.
Ang bakiro nga nagapanag-iya kang karbaw nga ginabakiruhan
Ang bakiro may kalat nga nagasabud kag nagabarambud nga nakasablay sa anang lawas. May kalo nga daw cowboy, may taklus nga binangon, kag nagasakay sa anang karbaw nga gapaharab. Mintras nga nagapaharab, nagakanta kang mga karantahun parti sa gugma.
Bisan nga pagbakiro lamang ang anang obra, malipayun dya ang kasingkasing. Sagi ka kanta nga nagapalauylaoy kang anang limug. Man-an mo nga buhay man mong magpaharab kang karbaw antis mabusog. Ti, maubusan gid ria kang karantahun. Ang bida na karia magpanihol nga may tuno pamatian. Kon may daraga nga makaagi nagahinay hay mawili ka pamati kang panihol nga nagahalin sa likod kang karbaw. Pinasahi matuod. Makilala tana nga sangka malipayun nga bakiro.
Sa oras nga nagasiriit ang init kang kaudtuhon, magpainum run ra ka anang hayup kag patubgon sa turogban. Ang karbaw nga nakatubog sa turogban, ana ria nga hambalan nga, “Liso!” kag maliso man ang karbaw. Sa pagliso kang karbaw wara maabot ka lao ang anang taludtud. Manduan na liwan nga, “Ligid!. Ti, nagasunod man kag magligid hasta nga malikup kang lao ang lawas kang karbaw.
Andut sa ano nga ang karbaw ginapatubog?
1. Ang lawas kang karbaw mainit kag gusto na maghurum sa tubig kon nagasiriit ang init.
2. Ginapaligid nga mabuta ka lao anang lawas para proteksyon sa mga langaw nga nagadapo.
3. Importanti ang lao hay amo karia ang andang kapay pangparamig sa lawas kang karbaw.
4. kon lintaun ang turugban, indi gawa makakagat ang linta hay marapuyot ang lao.
5. Kalipay kang karbaw kon makatubog hay makapahuway dara pangusang kag pakalinung.
Ang karbaw nagapusnga mintras nga nagahurum sa lao. Nagapanarik ka anang sungay. Kon atun pa, ginasabadan ka mga langaw hay ginadapuan ang anang ulo. Kon kaisa gani ginalubong kang karbaw ang anang ulo sa lao para nga wara ti maghapon nga langaw kag mga sapat-sapat mintras nga nagaphuway. Kon kaisa ginapagimaw-gimaw na ang anang irong kag nagapakisapkisap ka anang mata rudyan sa turugban.
Sa tion kang tag-irigma, ginapabungkras kang bakiro ang karbaw kag guyudon darhun sa haron kang ipasirungun sa idalum kang kahoy. Ang karbaw malipay run hay buta kang lao ang anang lawas. Ang bakiro mauli kag maigma dara pahuway. Mintras nga nagabuyung ang kaudtuhon, ang karbaw bisan ilawig sa hararbun, indi magpangharab. Ang hayupt makabatyag man kang ginatawag nga kontinto sa anang kaugalingun kon pirmi ginapabusgan.
Kon bukun run gid subra ka init, ipatugbon liwan kag itakdan kang arado. Ang bakiro manog-arado man. Nakamaan magtanto kon san-o ihukasan ang karbaw kag ipaharbun. Man-an na gani nga ang karbaw ginahapuan, ipahuwayun gid anay antis ipaimnun para indi mapasmo ang hayup. Ipabusgan liwan pagkatapos kana sa pag-arado. Kag ginatugruan gid ang karbaw kang pahuway.
Malipay man ang karbaw kon ginahikap pirmi kag tugruan kang asin sa aga antis paharabun. Kag malyag nga isakyan. Ang sangka bata nga gusto magsaka sa likod kang karbaw, ginaluhudan kang karbaw hasta nga makasaka sa anang likod nga magsakay. Abyan kang karbaw ang anang bakiro.
Ang bakiro maaram maglantaw kon ano mayad nga malipay ang anang sapat. Sa kahapunanun antis ikug-ungun sa turil ang karbaw, ginahusisa ang talinga. ginalimpyuhan ang anang lawas, kag ginabul-an kang mga butol para nga marayu sa balatian ang hayup.
Ang bakiro may pasunaid sa anang hayup. Kon busog gani busong kang bakiro, kinahanglan pabusgan man ang busong kang anang karbaw para pareho sanda nga nagaobra kang mabug-at. Ilabi run gid hay ang bakiro tag-iya kang anang hayup, mas doble pa ang pag-itipan kag pagpamalangga sa anang karbaw hay amo karia anang timbang sa pagpangabudlay.
Ang bakiro nga ginasuhulan lamang
Manami ang bakiro nga ginasuhulan lamang pero may matarung nga binuhatan. Sa pihak nga bahin, may dyan gid nga bakiro ginapintasan ang hayup tungud hay bukun ti tana ang tag-iya. Antis nga isakyan, wara na dya ginapaharap tungud hay ginalawig na kag magbarkada sa iba nga manogbantay kang karbaw. Duro nga besis ginahapo ang karbaw sa sobra nga init hay wara mapatubog. Matamad maghalin kang karbaw sa anang binangtan, ginatirador kon gusto na pabalikun sa iba nga direksyon, ginakalanda, ginasinggitan, ginabalbal ka husto para nga magdasig ang tikang.
Ang karbaw mahinay magpanaw, hay natural na ria. Baw, ang hayup nagalisi-lisi man tungud hay ang nagakaput mapintas. Bukun mong ti tana ang tag-iya. Duro nga inga ang mabatian sa karbaw. Sa tion nga sablawun ang anang ugali kag pamangkuton. Anhaw nga ginatulad na karia ang sapat? Ang sabat na, “Bay-i dyan. Karbaw lang man ria kag marayu man tana to ang tag-iya. Indi man ria maano hay kabahul ka lawas kang karbaw.” Pananglitan pahalinun ikaw bay kang amo mo? Ang sabat na. “Ay, ti, kon indi tana kanakun nga bakiro mangita lang tana ka iba nga magbantay kang karbaw da.” Masubu tungud hay bisan sa anang kaugalingun wara ti gugma sa pagtipig kang anang serbesyo para nga may batunon nga suhol.
Andut sa ano nga ginapintasan ang hayup?
1. Bukun ti ana nga kaugalingun amo ria nga pasar tyempo ang pag-atipan.
2. Nagbaton kang katungdanan tungud sa suhol pero ang anang kasingkasing wara sa anang ginaobra.
3. Para sa anang kaugalingun, wara ti bili ang tanan kag wara ti pagpanabat sa anang sarabtun.
Bisan sa Balaan nga Kasulatan nagakuon sa Juan 1:12-13, “Ang binaydan nga bakiro indi matuod nga manogbantay kang karnero. Kon makita na ang mabangis nga hayup nga nagapadulong, ginabayaan na ang mga panung kag magpalagyo. Karon ang mabangis nga hayup ginsunggaban ang mga panung nga karnero kag nagkaraplaag. Ria nga tawo nagpalagyo tungud hay sinuhulan lamang, ti amo ria nga wara ti pag-ampin sa mga karnero nga ana ginabantayan.”
May bakiro bala nga wara ti ginabakiruhan?
Huud may rudyan nga bakiro wara ti ginabakiruhan. Sin-o bala ria? Katong bakiro nga nagretiro sa anang katungdanan tungud hay nagbag-o ang panghunahuna. Ang bata nakareyalisar nga may mas pa dyan karia nga obra madangatan sa urihi. Kinahanglan magbalik sa pag-eskwela kag makatapus sa kurso nga turun-an. Sa anang pagreyalisar, nakadesisyon sa pagtikang pasaka sa kauswagan. Edukasyon ang ginadab-ot para madugangan ang naman-an.
Sa mga bakiro nga atun nasambit, sa diin ikaw karia nakatupa nga sahi? Kon bukun man kita ti bakiro, ang katumbas na karia amo ang atun ginaobra nga ginapangabuhian. Mangin kasandaran bala kita ukon mangin ehemplo sa nagasunod kang atun tikang?
Bisan ang karbaw nga hayup, sa husto nga pag-alima, maaram magbatyag kang kalipay kag nagakontinto. Ilabi run gid kita nga nagabakiro ang atun kalag nagakalipay hay mahigugmaun kita sa hayup kag sa atun isigkatawo.
Bokabularyo
amar: desire
anad-anad: to be used to
andut: why
arado: plough
bakiro: shepherd
balatian: illness
balbal: spank
barambud: wind in
batyag: feel
bay-i: forget about it
butol: big tick
dab-uton: to reach
dapo: swarm
darwa ka besis: twice
ehemplo: example
gabuyung: twirling
gakus: hug
gimaw-gimaw: almost seen
ginabalbal: whipped
ginahapo: exhausted
ginakalanda: verbal abuse
ginapintasan: abused
ginatirador: being hit by a sling shot
hamtung: mature age
harab: to graze
hasta san-o: until forever
hikap: touch
himat-un: willingly do as part of the job
ihukasan: to unfasten
ikug-ungun: tied securely for safety
isigkatawo: fellowmen
itakdan: to fasten
italikdan: turn away from
kaduruhon: many
kahapunanun: early afternoon
kahimtang: situation
kalag: soul
katungdanan: reponsibility
kaudtuhon: noontime
kisap-kisap: blinking of eyes
lao: mud
limug: voice
lisi-lisi: uneasy, disturbed
liso: turn
luhudan: kneeled
madangatan: to become
madasig: to move faster
mahigugmaun: lovingly
malikup: cover entirely
manduan: commanded
marayu: very far
mintras: while
nagaliso: turning away
nanglugyawan: went for adventure
nasambit: mentioned
pag-alima: being cared right
pagpanabat: accountable
pahuway: rest
palauylaoy: top of his/her voice
palta: absent
pamalangga: cares
panag-iya: owner
pananglitan: in case
pangabuhian: livelihood
panihol: whistler
pasmo: get ill
pati ang: include the
rapuyot: thick (mud)
sabat: answer
sablaw: rebuke
sabud: wind into
sapat-sapat: insect
sarabtun: responsibility
sipal-sipal: play around
siriit ang init: high noon
suhulan: paid work
tabug: fly off
taludtud: back bone
tanto: estimate
tikang: step
tubog: wallow
turil: karabaw's pen
turugban: puddle of mud
uma: farm
uswag: progress
wad-an: run out, nothing, empty