Basiro
ni Consolita V. Rubino
Bas
“Bas” ang pinakaugat kang mga tinaga nga ginagamit sa adlaw-adlaw nga panghambalanay. Duro nagaangut kag mabasa sa nagakalain-lain nga pulong, nagasurunod kag nahubad sa Ingles parehas kang:
bas-a: wet it
basa: wet
basa: read
basbas: clean up (ginabasbas ang hilamun sa kilid kang paray nga tanum)
basi: might
basiro: retarded growth, stagnant growth
baso: drinking glass
baskug: strong
basnig: an implement to catch fish with many helpers
baston: walking cane
bastos: rude, uneducated
basura: garbage; trash, waste
basurahan: garbage can, trash can, waste can, or waste basket
basurero: a person who collects the garbage
Ang kada tinaga may kaugalingun nga kahulugan. Karon magkonsintrar kita anay sa sangka tinaga nga “basiro.”
Basiro
Ano ra haw ang basiro? Ang basiro sangka sahi sa paghanggud ka sangka bata nga nagkunul kag buhay naulian ang anang pagbahul. Ang ginakarga sa lawas nagsobra sa kapasidad kang anang kaugalingun. Sa atun pa, naawat ang anang pagbahul hay nasobrahan sa pagpangarga kang mabug-at kag ginkulang sa husto nga pagkaun.
Sin-o ang nagabasiro? Ang nagabasiro amo ang (1) bata nga nasobrahan sa karga kang mabug-at antis maghinupang kag (2) hayup parehas kang baka ukon karbaw nga nasobrahan ka paobra nga wara pa maghamtung kag kanding nga kulang sa hararbun nga hilamon
Ang nagabasiro amo ang mga bata nga kamagurangnan ukon ang mga bata nga pirmi ginapaobra ka karga nga sobra sa andang lawas nga purus. Anhaw ria? Ang mga bata nga namurusan ka obra nagakunul ang andang pagbahul, ilabi run gid kon kulang sa masustansya nga pagkaun. Bukun man kita ti doktor nga mag-dayagnos pero makita natun ang mihora suno sa atun nga obserbasyon. Pwera lang isaklaw kag wara ako ti ginatumud nga tawo, hay ang tinutuyo nga mapaathag kag mabuligan sa pagpapinsar ang nakulangan. Sa paagi ka dya may bag-o nga panglantaw kag paglaum sa kinabuhi.
Sangka rason pa nga ginamitlang ko dya para nga maathagan kag mahangpan kang tanan kon andut sa ano nga nahitabo nga may nagabasiro nga mga bata. Ang kutub sa mga interesado magdugang ka andang naman-an kag kon mabasahan nanda dya nga paino-ino, makabulig gid. Nagatuo ako nga malipay man sanda.
Kon ang bata sa tion ka anang paghinupang, nagakinahanglan kang bastanti sa turog kag bastanti sa husto nga pagkaun para nga kon matapos run gani sa anang paghinupang, makita natun nga nagataas, nagamaribunol, kag nagahabok ang lawas lantawun. Sa mga babayi nga bata, nagapamukas kag nagadugang guwapa nanda. Sa mga lalaki nga bata, nagadugang ang pagkaguwapo nanda kag nagahanggud pataas. Lantawa bala ang bata nga nakatapos sa anang paghinupang hay nag-ilis gid ang andang pisikal nga dagway. Pero sa pihak nga bahin, kon ang bata natapos run sa paghinupang kag wara naghanggud pataas, sa atun pa nabasiro ang anang lawas.
Andut sa ano nga nagabasiro ang bata? Kang gamay pa ang bata, ginapatiraw sa pagpas-an kang gamay nga bayong. Ginasugo magsag-ub hasta nga maanad run ka karga. Bata pa nagaumpisa sa pangarga kang mabug-at nga lampas sa kapasidad ka anang lawas. Sa sobra ka pamuwersa kang bata, nagahunit ang anang kaugatan kag nagahugut anang kaundan. Ang pwersa nga nahunos kinahanglan ibalik ria pinaagi sa pagkaun nga masustansya, ilis sa pwersa nga nahunos hay amo ria ang nagahunul sa lawas. Kon kulang gani sa husto nga pagkaun kag sobra ang pangabudlay ka bata, amo ria ang hinungdan nga nagabasiro. May rudyan man nga nagabasiro tungud sa sakit nga ginabatyag.
May iba man nga sitwasyon nga ang bata kuri ang anang pagbahul, wara pagpaobraha ka andang ginikanan, husto sa masustansya nga pagkaun, kag wara pagpakargaha pero wara nagahanggud. Ang mga ginikanan gagmayun, nga kon sa atun pa bukun ria ti basiro kon tawgun. Ginatawag ria nga katitiya (“petite”). Surundanun nanda ria nga panglawasun, ukon kaliwat nanda nga mga katitiya. Normal ria sa andang pamilya nga mga gagmay. Bisan matuod nga mga gagmay pero hay mga mahimsug it lawas.
Ang mga hayup nagabasiro tungud may mga rason ria. Kauna nakabati ako sa mga mal-am nga nagahambal nga ang karbaw nagbasiro hay natam-an ka obra nga iki pa. Ang hayup halin ka pagkabug-ag ginatawag nga tinday. Ang tinday nga karbaw ukon tinday nga baka pirmi ria nagatinday-tinday. Amo ria ang sipal ka mga hayup, gatinday-tinday, garumba, kag gatumbo palibot sa anang inang. Ang hayup maaram man ria maglutas kang andang tinday. Sa wara pa magtoriti ukon magdumaraga ang tinday, may tag-iya kang hayup nga temprano pa ginatughan ka bahul nga uway ang irong kang tinday. Kon may tuhog sa irong ang sapat, hulas lang ipitkun sa wala ukon tuo ang hayup. Kag ginaamat-amat ka takud kang ligis ang tinday agud dali maanad ka obra. Sympre sa permiro pa lamang nga takud, nagapulok ang sapat. Pero sa tanto nga takud kang ligis, sa urihi masugot run ria nga itakdan hasta mag-aram nga iarado. Kon nangin toriti ukon dumaraga run ang karbaw kag adlaw-adlawun ka pa obra, nagakunul anang paghanggud kapin pa kon kulang ang hararbun. Kon indi run gani magbahul nahimo ria basiro. May mga karbaw nga daw toriti lang lantawun bisan nga may edad run hay nabasiro ria.
Ang bata
Sa tuod lang, ang bata ginapasipal hay amo ria ang hilig nanda para magbahul nga malipayun. Dapat lang gid nga ipasipalun sa amo ka ria nga oras kag itaw-an kang obligasyon nga obra sa panimalay suno sa anda nga masarangan. Disiplina nga may gugma ang kinahanglan kang bata. Kag ang ginikanan maaram magbalansi sa pagdumar kang bata nga indi tam-an ka hugut kag indi tam-an ka halog. Bisan sa hayup, ang tinday ginapabay-an nga magtinday-tinday ka dalagan. Nagarumba kag nagatumbo tungud hay bata pa. Indi bala ginapabay-an lang? Pero kon mag-abot sa husto ti edad, ginatughan sa irong para madumar, kon pitkun sa wala ukon sa tu-o nagasunod. Pero tandaan natun kon wara gani ti tuhog sa irong ang karbaw ukon baka, indi mo gid ria mapasunod sa husto nga diriksyon. Amo man karia sa bata. Kon ang ginikanan wara na matuhog ang kasingkasing kang anang bata kang gugma paagi sa pagdisiplina, malisud ipasundon ria nga bata. Gusto ka bata mabatian nga ginapalangga tana kag ginapaobra bilang preparasyon sa anang paghamtung nga may naman-an. Kon ang bata wara makabati kang “palangga ko ikaw” halin sa nanay kag tatay, nagapinsar ang bata nga ginasalikway. San-o natun ria ihambalun sa bata nga palangga sanda? Halin kang gamay pas hasta gid nga maghamtung para nga ang anang kasingkasing natuhog kang gugma. Bisan iwanun mo ria kang tikwang, mabalik gid tungud lang sa gugma sa ginikanan.
Bilang ginikanan, sa pamatyag mo nagbasiro bala ang bata mo tungud sa sobra nga pangabudlay bulig sa kauna nga tiempo? Indi ria sala natun nga ginikanan nga nagsagi ka sugo kag nagpaobra sa bata. Ang sala natun nga dapat italupangdun amo nga nasobrahan ka paobra ang bata nga labaw sa kapasidad kang anang lawas kag edad. Nagresulta kang sakit sa kabuut-un ka bata nga nagrayu ang baratyagun. Kita nga ginikanan may katungdanan nga dapat himuon. Kita ang ihemplo sa pagpaubus kag mangayo kita kang pasaylo para nga maulian ang baratyagun. Ilabi na katong bata nga namurusan ka obra. Sa amo ka ria nga paagi nga mapalampas ka bata ang andang sakit sa dughan. Mintras nga buhi pa kita buhatun natun ang pagpakig-uli sa baratyagun para may kalinung ang hunahuna nga wara ti kagha.
Sa pamatyag mo bala nagbasiro ikaw nga bata? Ginabasol mo bala ang imong ginikanan ukon sin-o man tungud hay nagbasiro ikaw sa sobra ka lisud nga naagyan? Indi pa urihi ang tanan. Ipatawarun mo kon sin-o man to ang nagsagi ka paobra kanimo. Sa atun pa, rudto ikaw run lang maglantaw sa mga binipisyo nga imo naangkun. Tungud sa imong naagyan, nahimo ikaw nga ihemplo sa iba nga mga pamatan-un. Ang kabuhi mo tulad may bunga. Indi bala nagsagad ikaw sa haros tanan nga bagay, ansyano sa pag-obra, nangin pulido, nangin mapisan, nangin masinulundon, nangin didikado sa imong proyekto, nangin malipayun tungud sa abilidad nga naman-an, kag mapasinudlun dugang sa naman-an? Ang imong malisud nga naagyan nahimo nga turungtungan sa kauswagan.
Ang bata nga wara makaagi kang pangabudlay nga pangamo ukon pamugon, nangin mataas ang panglantaw na sa anang kaugalingun. Mayad lang ra hay rudyan sa pagkabatan-un pero tandai baya nga kon pag-abot sa hamtung nga edad, kag kon mag-abot ang tion nga mangabuhi, bisan gamay nga bagay wara ti namasngaan. Indi bala malisud?
Ang kabuhi daw parehas lang nga nagamaniho kang bisiklita. Mintras nga nagahala ka sikad, rudto ikaw nagalantaw sa marayu nga imong distinasyon. May nagabisiklita nga ang mata dyan lang magsagi ka lantaw sa ginadalaganan. Indi bala ang kahadluk magatublag kanimo? Amo ria ang hinungdan nga mahulog ikaw sa imong ginasakyan, nag-awat lang ra sa imong pagbisiklita, kag buhay kaw makaabot sa imong aragtunan. Sa marayu malantaw nga imong paraabuton. Magbalansi lang ang kinahanglan kag ang panurukan rudto sa marayo. Kon sa marayo ikaw nagalantaw, makita mo kon ano ang nagabalabag sa unahan kag malikawan ang dapat likawan.
Aplikasyon sa kinabuhi
Magpatawad kag palampasun ang naagyan nga lisud kag magpadayon sa paglaum nga makaabot sa distinasyon nga nagmadinalag-un.
Kabaryubay kang basiro:
Ari-ari, kurukutuy, katitiya, nagkunul ang pagbahul, nagdulug ang paghanggud
Mga tinaga nga ginhubad sa Ingles
kunul: stop
purus: energy, stregth
pamurus: to exert force
nasobrahan: overuse
hanggud: grow
husto: right
toriti: adolescent age of a male carabao
dumaraga: adolescent age of a female cow or heifer
suno: according to, with reference to
namurusan: overload of work
saklaw: hurt feeling
mapinasudlun: attentive
mabinalak-un: concerned