Balansi
ni Consolita V. Rubino
Balansihanay
Mintras ginasukol ang kabug-atun sa karga nga magparehas. Ginabuhinan sa pihak nga karga kag ginadugang sa karga nga nakulangan hasta maghusto sa timbang.
Nagabalansi
Husto sa kabug-atun magtimbang, nagtupung sa kataasun kag pareho ang bug-at.
Kon ang balansi ang ginahambalan, tuhoy dya sa kabug-atun kang karga. Ang tinggahan amo ang ginabasihan. Mabatyagan ang kabug-atun pinaagi sa pagtingga-tingga kang dararhun. Kalabanan makita ria nga paagi sa pagkarga rudto sa probinsya kag sa pangabuhi rudto sa uma. Ang mangunguma anad magbalansi sa mga karargahun pero ang andang kaugalingun nga lawas ginagamit sa pagpangarga. Sa tanto nga pirmi nagapamuwersa, mapurus magkarga.
Mga sahi ka pangkarga nga ginabalansi:
1. Tingga-tingga (one person carrying load on shoulder)
2. Tuwang-tuwang (two persons carrying load on shoulder)
3. Yayong (two persons carrying load by hand)
4. Ligaw (a number of people move the bamboo house on shoulder load)
Tingga-tingga
Isara sa mga sahi ka pangarga nga ginagamitan kang tinggahan kag itungtong sa abaga nga nagabalansi ang bug-at. Sangka tawo lang ang nagakarga pero darwa anang dara.
Ano ria haw ang itsura kang tinggahan? Kawayan bali sangka dupa ang kalabugun, ginhilagisan kag ginkagusan kahusto hasta magpino ang tinggahan. May porma ria nga medyo pabilog kag ang kalapadun sa tunga bali darwa kagutlu sa kamumuo (inches) kag sa isigkatangkap kang tinggahan may una imedya ka gutlu sa kamumuo ang kalapadun. Medyo pabilog nga may liug-liug nga porma agud may sanggaban ang ginakarga. Kag kon iguos man gani ang burugkusan kang sako nakasab-it sa anang gutlu nga daw buko. Ang regulasyon antis isab-it ukon iguos ang karga sa tinggahan, siguraduhon nga ang tinggahan nagakaya, hay rudyan nagahalin sa posisyon nga kaya ang pwersa kang kawayan nga nagapanunot sa bug-at kang karga. Sa pagguos ka karga siguradohon gid nga indi mahukas, hay mintras nga ginapas-an ang tinggahan nga may karga nagatabyog- tabyog ria. Ang tinggahan kon lantawan mo sa distansya nagalubyok tungud sa kabug-at kang karga nga ginatingga-tingga. Ang tinggahan kon sobra sa kapasidad ang karga nagabari man. Sumala run ra sa manogkarga kon sang-ano ang masarangan na nga kargahun nga masarangan kang anang tinggahan. Ang tinggahan ginakonsiderar ria nga nesisidad sa kada panimalay hay kon may mabug-at nga karargahun itinggahun lang.
Anhaw nga ginatingga-tingga? May mga kabangdanan kon andut sa ano nga ginatingga-tingga gid ang mga karargahun.
Ang mga rason:
1. Sangka pagbiyahe lang ang bali darwa ka karga nga dararhun.
2. Kinahanglan tinggahun hay sipot ang dalan nga indi maagyan kang karosa.
3. Libre ang sangka alima maghayon kon may ginatingga-tingga.
4. Nagatugot ang pwersa kon pirmi nagatingga-tingga kag nangin mapurus.
5. Obra kang mga kalalakin-an (kababainhan wara ginaobliga kon sa gusto nanda lang).
Makita mo ang tawo nga nagatingga-tingga daw nagadalagan ukon nagadagun-dagun tungud hay mabug-at ang karga. Kon ginaalayan ang abaga sa pagkarga, ginasaylo ria nanda sa pihak nga abaga. Madasig ang pagtikang agud nga mag-an lang ang pamatyag nanda. Anhaw kon ikuriun ang pagtikang mintras nga may karga? Indi pwede nga kuriun ang tikang tungud hay ang pamatyag kang manogkarga nagadugang ang bug-at ka anang dara kag buhay gid ka tama makaabot sa anang aragtunan.
Halimbawa: Ang darwa kabulig nga saging nga kinahanglan idarhun kag tana lang isara magdara pauli. Indi bala nga malisud ibitbitun ang darwa ka bulig? Para madara na tanan sa sangka pagkarga lang, ana ria nga tingga-tinggahun sa tinggahan. Ang kada bulig ihigot sa tangkap kang tinggahan nga magtimbang. Siguraduhon nga ang paghigot marig-un nga kon ihakwatun kag ikarga sa anang abaga indi mahukas anang binugkusan. Mintras nga ginabulus-bulus na lang ang panaw kag dagundagun, amo man nga habyog-habyog ka anang karga.
Kon ang kargada kang tinggahan mabug-at kag sobra sa kapasidad kang tawo nga nagakarga, magaresulta kang kasakitan sa lawas (physical injury) tungud hay:
1. Ang iba nagakalugti ang hawak sa subra nga pirit ka hakwat bisan indi masarangan.
2. Ang iba nagtiriko run ang likod hay amo lang ra pirmi ang ginaobra hala ka pangarga.
3. Nagpurutok ang ugat ka pamuwersa bisan bug-at ginaagwata hay matamad magbalik-balik.
4. Ang mga bata nagbasiro hay linghod pa ang lawas gin-ahat sa pagpakarga kang mabug-at.
Tuwang-tuwang
Kawayan ukon malabug nga kahoy nga gintuhog sa binugkus kag mabug-at nga kargahun. Bali darwa ka tawo ang nagakarga. Tuwang-tuwang kon sayudon indi mahakwat ka sangka tawo kag nagakinahanglan gid kang timbang.
Halimbawa: Ang baboy ginhigtan sa kahig, gingapos ang panguna kag pangurhi. Mabug-at kag indi makarga ka sangka tawo. Ang hinutbong kang kawayan nga malabug, bali darwa ka dupa ang kalabugun. Ituhog ria sa tunga ka kahig kang baboy nga nakagapos kag hakwatun kang darwa ka tawo kag ibutang sa andang abaga. Ang pwersa sa pagkarga kang mabug-at, darwa ka tawo ang nagakarga para ang mabug-at nagamag-an.
Sa atun pa ang tuwang-tuwang darwa ka tawo ang nagapas-an. Pero may regulasyon. Kinahanglan nga kon sin-o man ang manaba nga manogkarga amo ria sa unahan nagauna. Ang mataas rudto sa likod kag ang distansya kang ginakarga kinahanglan nga nagabalansi. Kon nakita natun ang manogkarga indi balansi ang kataasun tungud ang isara manaba kag ang isara lawug, ang ginakarga nga mabug-at igihitun marapit sa likod para indi maayawan ang manaba sa unahan nga nagapas-an.
Ano ang kaibahan sa tingga-tingga kag sa tuwang tuwang? May mga tawo nagatawag nga ang tingga-tingga kang tuwang-tuwang parehas lang. Pero kon imo gid nga ihangpun, ang tuwang-tuwang darwa gid ka tawo nagatuwang sa karga. Ang iba karia ginatawag na nga yayong kon darwa ka tawo ang nagakarga.
Yayong
Ang karga nga indi pwede ikarga sa abaga, direkta ria ginakaptan kang darwa ka alima kag kargahun. Dungan sa paghakwat para magbalansi ang bug-at. Kinahanglan nga nagaugyon ang darwa nga nagakarga para magamag-an ang karga nga may kahulasan. Nalipay man kita nga may nagayayong hay bisan ano kabug-at ang karga, nagamag-an. Nagayayong bala kita sa nabug-atan natun nga hinigugma? Mintras nga may nagabulig ka yayong, indi man ay magpabug-at para may kalipay nga maagum.
Ligaw
Ang balay nga kawayan ginhakwat kang duro nga mga tawo nga nagadagyaw. Antis iligawun ang balay, ginahitso ang mga guos kag ginabutangan kang paras-anan palibot ang mga tawo nga magdagyaw. Nagadepende sa kabahulun kang balay nga iligawun kon pira ka tawo ang magkarga. Pero mas manami run gid kon duro tawo nga magdagyaw. Ang nagadagyaw mga buluntaryo sanda tanan nga mabulig sa tag-iya kang balay. Mga kalalakin-an lamang ang ginatugutan sa pagdagyaw kag pamuwersa.
May maaram magbana-bana sa pagligaw kang balay. Pwede ligawun kon marapit lang ang idarhan kag supisinte sa mga tawo nga magbulig. May tenyente gid nga nagadumara sa pagligaw. Nagatugro kang mando kon san-o hakwatun it dungan kag ginamanduan paagi sa pagsinggit nga “Uno, dos, tres... alsa.” Ang tanan nagapamuwersa sa paghakwat kang balay sa andang abaga. Nagadungan ang mga tawo sa pagtikang nga sangka direksyon lamang ang ginaagyan. Kinahanglang nagabalansi ang pagkarga para indi maayawan ang mga tawo nga ginabug-atan. Ang manogdumara kang ligaw nakausisa kon sa diin dapit ang nagausmud nga bahin kang balay mintras nga nagaliyayongan hay rudyan karia ang kulang sa puwersa. Ti, ipasayluhun karia ang iba para magbalansi ang pagkarga kang balay.
Kang bata pa ako nanami-an gid takun maglantaw kang ligaw hay ang balay nagapanaw kag duro nga mga tawo nagatikang sa idalum. Masadya lantawun. Magahud sanda nga nagasinggitan. Pagkatapos kang ligaw, ang tuba nga bag-ong sanggut, ginaamuma sa mga nagdagyaw. Nalipay run sanda nga may ilis ang andang balhas nga nagtrabiris ka karga. Amo ria nga paagi ang pagpasalamat kang tagbalay sa mga nagdagyaw.
Kon ang balay nga kawayan ginaligaw daw ano kalisud ria. Nagakinahanglan kang maskulado sa pagkarga nga idagyaw nanda. Amo man karia dapat nga ang problema sa susyodad ginaburuligan ka pas-an para ang natungdan makabatyag kang kamag-an sa mabug-at nga ginakarga. Ka una nga tiyempo mabinuligun ang mga tawo kag nagabatyaganay sa kalisdan. Ang mga tawo nagabulig gid suno sa anang gugma. Ambay kon sa tulad may pagbinuligay pa bala ang mga tawo nga nagapadayon?
Rudya sa Dungug Kinaray-a ginakinahanglan ang inyong dagyaw sa pagyayong para magamag-an ang pagwani kang Kinaray-a nga linggwahe para sa urihing tubo. Manami gid gani dya kon masulat sa libro para nga ang “yayong” mabasa kag makita ang ilustrasyon bilang handumanan kang kahapon.
Mga sahi ka pangarga nga ginabalansi ang lawas kag sa anang karga:
1. Lukdo: (on head load) ang binagtung ginalukdo sa ulo para makahayon-hayon ang alima.
2. Pas-an: (on shoulder load) sangka sako nga paray ginapas-an sa abaga, ukon sa tunga kang darwa ka abaga.
3. Susuon: (on head load) parehas lang sanda ka lukdo.
4. Sipit (under arm load) sangka sako nga paray ginakarga sa kilid kag kaptan nagapanaw nga nagatakilid.
5. Uribay: (sling load) ang binagtung nga malawhan ang binugkusan, gina-uribay sa abaga.
6. Sab-it sa dahi: (on forehead load) ang kawu kang bag, ginabutang sa dahi nga daw bandana para libre ang alima sa paghayon-hayon.
Tinaga nga ginagamit sa mga bagay nga makita ukon mabatyagan nga wara nagbalansi:
bangian: ang sulud kang karga sa surudlan wara pagparehas.
kibang: bukun ti tapan ang ginatungtungan, ukon anang pinungkuan bukun it sarama.
dilwak: ang mga bagay nga nagailig kaparehas kang tubig kag iba pa nga likido.
hilay: ang balay naagyan ka mabaskug nga hangin naghilay lantawun kag nagakinahanglan kang sulay.
lihay: ang lawas nagalihay kon may ginasipit nga sangka sako nga paray.
luay: ang kimona ni lola nagaluay sa anang abaga hay bangian lantawun.
pukan: ang kahoy napukan sa atup ka balay hay indi makamaan ang nagtapas.
takilid: ang sangka sako nga paray nagatakilid sa karosa kag daw mahulog hay wara masintro sa tunga.
talingig: ang liug gatalingig kon may ginalantaw sa wala okon sa tuo.
tikwang: nahulog nga wara ginhungud.
tingig: ang liug permanenti run ra ang posisyon ukon naunay kon may balda sa liug.
tumba: wara makabalansi sa kaugalingun gani nabumba pagkasandad ka kahig.
ula: ano man nga bagay basta nakasulud sa surudlan nagaula parehas kang tubig sa sulud kang bayong.