Bakbak
ni Consolita V. Rubino
Ang “bakbak” naghalin sa ugat nga “bak.” Duro nga mga tinaga ang nagaumpisa sa bak. May mga letra nga ginadugang para mahimo nga tinaga kaparehas kang:
baka: cow
baka: bow legged
bakag: clothes container commonly used in farm lifestyle
bakiras: scratch by pointy object
baklay: long distance walk
baklas: remove or dismantle carelessly
bakulod: hill
bakol: hit with object to a person
bakud: energize
bakuwa: rice scooper for drying
bakwi: twist arms backward
Ang mga tinaga nga may sugpon nga bak kaparehas kang:
libak: backbite
lubak: pounding by using mortal and pestle
tabak: a type of bolo
hubak: difficult aspiration
sabak: sit on lap
umbak: jump
Ang mga tinaga nga nagaliwat-liwat, ang andang kahulugan nagaliwat-liwat man kaparehas kang:
sabak-sabak: sit on lap, for example, involving two kids playing together, is not really sitting properly because they are moving around or they interchange their sitting position
Ang mga tinaga nga nagaliwat-liwat pero sara lang ang anang kahulugan kaparehas kang:
bakbak: to unwrap, to peel
bakidbakid: wasp
tumbak-tumbak: dragonfly
Sa tanan nga tinaga nga ginsambit ang bakbak gid ang akun napilian. Anhaw nga bakbaka gid? Nanamian gid ako magbakbak kang saging hay mahulas bakbakun. Ano ang ginabakbak sa saging? Anang tinub-an. Nagakinahanglan man dya kang plano para wara ti duro nga gamo.
Danay magpaminsar kon ano ang mayad. Simple lang dya nga butang pero nagakinahanglan kang plano. Anhon pag-umpisa nga may kahulasan kag malipay ang nagaobra.
Pagkatapos nga nakapungko, nag-abot sa paminsarun. Sin-o nagtanum ka saging? Tinamum mo bala ria? Ano kabahul ang itapsun mo? Sa diin nayun ikaw matapas? Ano klasi kang saging itapsun? Ang tarapsun nga saging sa diin mo ipaayunon? Ano gid haw ang tinutuyo nga gusto mo ibakbakun ang saging? Iwanun mo ria kon nabakbak mo run? Ano ang mabuul mo? Pagkatapos mo mabakbak, ano ang himuon mo sa imong binakbakan? Baw duro nga mga pamangkutanun bisan nga simpli lang nga bagay. Pero manami gid nga maman-an kon ano ang tinutuyo kon iwanun mo ria nga makatugro kang giya sa nagaobserbar kanimo.
May kalo run ako kag nakataklus kang binangun sa wala. Sa anang tagub may nakasab-it nga libon. Nakamaan ako nga si tatay nagtanum kang saging. Naglisinsya gid ako anay nga gusto ko itapsun kag magbakbak kang saging. Ti, huud ang sabat na. Ang saging nga rikondal, baw maaplud anang ubad karia. Ang piliun ko amo ang pungo nga wara ti bunga.
Ang bahulbahul gid nga saging ang akun itapsun. Ginpili ko ang sa binit kang kalog hay hulas itumbahun para nga indi makabalag anang haron sa paray. Man-an ko nga ginahuyugan na ang paray, ti nagaari-ari tungud sa haron. Ang tarapsun nga saging rudto ko ria ipaayunon sa kalog hay hulas lang imaniobra ang pagbakbak kang tinub-an ka saging tungud hay sa matawhay nga lugar ko patup-un. Ginatanto ria nga indi makahalit sa iba nga tanum. Pero lantawun gid kon sa diin nagahuyog ang saging kag tapyasan para makontrol kon sa diin mo ipatup-un.
Ang saging gintapyasan sa kilid sa puno na nayon. Ilabuan nga daw nagahimo kahanghang ka niyog. Ipaamat-amat ka tulod sa huyog nga anang itumbahan. Ilabuan sa pihak na ti gamay lang hasta nga makatumba sa gusto mo itumbahan na. Mabatian mo anang aragaak kag lagpak hay mabug-at anang dahon.
Ang saging natumba run. Unahun ko ka utod anang tangkap nayon sa dahon nga bahin para mahat-as sa lawas kang saging. Ipang-utdon sa gusto ko nga kalabugun para hulas lang nga bakbakun anang tinub-an. Baw duro nga barakbakun. Umpisa sa bahul nga upak kang tinub-an hasta magpagamay. Kon sa tunga-tunga nga tinuan manami ang pagkasikuong na, malimyo, puti, kag amo ria ginahimo nga soro. Sa atun pa amo ria ginagamit nga pingganan sa tion ka pagpatabad ukon magpakaun sa punsyon.
Ang disposable plate ginagamit sa punsyon sa tulad. Pero sa kauna nga tiempo, soro ang ginagamit. Mas manami ria hay organic. Paano maghimo ka soro? Bali sangkadangaw ria kag tunga ang kalabugun. Ihiwaan ria isigkilid sa magtangkap kang bali darwa ka buko sa kamumuo kag ipiluan pasulud nga nagasarado. Itublukan kang lolu para ipintal bilang guos agudto indi mabungkag. Daw pasungan run ria ilantawun nga gamay. Amo run karia ang andang tulahan nga gamitun.
Ay, nawili ako sa soro! Balikan ko ang pagbakbak kang tinub-an.
Nagpadayon ako sa pagbakbak kang saging, nagapagamay hasta nga nadab-ot anang ubod. Ginaamligan ko gid ra para nga indi magkarautod. Akun run ria ibutang sa ibabaw kang dahon nga langkoy para indi mahigkuan. Ti, nagapadayon ako kang bakbak hasta nga matipon ko ang tanan nga ubad. Pero sa tangkap nayon nga marapit sa dahon makita ko nga naglain run. Bukun ti ubad kondi dahon nga wara pa maghumlad, nagabaruron nga malum-uk pero wara ria pag-abaya sa ubad. Baw, duro ang ubad ko. Daw bali sangka libon gid.
Ginalantaw ko duro nga pagkatinub-an. Indi ako anay mag-uli hasta nga indi matapos ka tim-us ang mga tinub-an kag dahon kang saging. Gintumpok ko sanda sa tunga kang kasagingan para rudyan madunot ilabi run gid kon tag-ururan. Ria nga tinub-an kang saging ginatubuan kang makul. Manami ria nga tum-un sa dahon kag idapli sa kan-un. Ambay kon nakatiraw kamo karia.
Aguy, ang ubad ko duro karaku! Nag-uli ako kag akun ginkidkid kag ibul-an kang sagun-ot. May manok nga gin-ihaw kag ginraha, ibutangan kang ubad kag may istiwitis. Tig-angan kang bugas nga lubang. Nami ria mong hay buruk kabay anang bugas nga tibsol. Baw, manok ang dapli nga may ubad, namit ba. Dali kaun ta kag maghigup kang sabaw.
Ti, amo ria ang tinutuyo nga nagbakbak gid ako kang saging hay nanamian ako magpang-ubad para may ilangkay sa manok nga tinula. Nalipay ang tanan sa panimalay nga nakadungan kaun.
Ang manok ngato wara run makaitlog kag wara run mabati anang bakbakbaak. Bakbakbaak nga amo karia anang ugtak pagkatapos nga nakaitlog. Mayad lang gani may mga tarin amo ria ang iilis ipabahulun kag magbulus ka pang-itlog.
Ang tinutuyo sa istorya nga magpang-ubad kag ihawan ka manok kag igat-an. Paborito ninyo bala ria nga pagkaun sa atun?
Maagto kita sa mga tinaga nga nalubad sa Ingles:
amat-amat: slowly
anay: first, first of all
aplud: pungent
aragaak: sound of a big crack
ari-ari: stagnant growth
balabag: hinder
baruron: roll in
binangon: bolo
danay: short for “indi anay,” just a minute
dangaw: hand length measure
ginahuyugan: bent in a direction
ginkidkid: cut in shave way
giya: guide
haron: shadow
hat-as: disconnect
humlad: open up
huyog: bend
ilabo: cut straight
imaniobra: maneuver
itapsun: cut down
iwanun: what for
kahanghang: cut slantly and cut straight on the bottom
kidkid: shave cutting
lagpak: big sound of a heavy drop
libon: a bag made of buri materials with rough finish
lolu: bambo strip tie
mabug-at: heavy
makul: mushroom
paayon: make agreeable
pasungan: food plate for pig
pilo: fold
pinggan: plate
pungo: cooking banana
punsyon: banquet
rikondal: banana not meant for cooking
sagun-ot: rough part of the ubad
sambit: mention
sangkadangaw: one hand length
sikuong: rounded shape
soro: disposable plate made of banana stem
tabad: banquet
tagub: sheath
taklus: fasten the bolo's sheath in one’s waist
tapyas: slantly cut
tarin: adolesent female chicken
tim-us: tidy up
tinub-an: babana stem
tinuum: cooked in banana leaves
tubluk: pin in
tulahan: plate
tupa: drop down
tuum: cooked in banana leaves directly over charcoal
ubad: core of a banana plant
ubod: core
ugtak: sound a hen makes after laying eggs
uran: rain
utdan: cut off
wala: left hand