Amakan
ni Consolita V. Rubino
Ang amakan sangka kawayan nga ginrara kag buruladan kang tanan nga sahi ka mga uyas. Ang katumbas nga kahulugan sa Ingles amo ang “hand-woven bamboo dryer of all kinds of grain.” Ang amakan kon kaisa ginatawan nga “makan.” Nahangpan run ria nga amakan ang ginatumud.
Kon taga-uma ikaw, pirmi mo makita ang amakan nga ginabuladan kang paray sa kada panimalay, sa binit karsada ukon sa tunga kang wayang sa tion kang maadlaw. Husto gid nga ordinaryo lang ria nga gamit pero ang iba tana nga nagbahul sa syudad, wara pa makakita kang amakan.
Dyaay anang diskripsyon kang amakan. Bali apat ka bilog anang pamusod nga may kurti nga rektanggulo. Daw banig lantawun pero mabaskug kag mabug-at hakwatun ilabi run gid kon bag-ong himo tungud hay medyo lab-as pa ang sukdap. Ginalulon ang amakan pagkatapos nga gamitun kag ibutang sa taraguan agud matipigan.
Ang amakan
Ang amakan mapuslanun gid kag ginagamit para sa uyas kag sa mga lamigas para ibuladan, ihagayan, ilay-angan, ukon, isalod kang uyas.
Naman-an mo bala kon paano ang pagrara kang amakan? Daw simple lang ra lantawun pero kinahanglan nga may abididad kag maaram ang manograra sa paglantaw kon ano kagurang ang kawayan nga itapsun para rarahun nga amakan. Kon indi makamaan magtanto sa pagtapas kang kawayan sa husto nga kagurangun, kanugon lang ra tungud sa tanak nga nagasariksik kang kawayan.
Ano ria haw ang tanak? Ang tanak insikto nga nagakaun kang kawayan. Sa may buko nagaumpisa sa pagsulud kag nagabuho ang agi. Duro nga mga tanak nagakaun kang kawayan. Amo ria nga daw may pulbos sa kawayan nga makita kag natuhok ang anang agi. Kon daan run gani ang kawayan, ginadapo man ria kang anay.
Preparasyon sa paghimo kang amakan
Kagamitan
1. Binangon nga tarum
2. Maso nga pangtunton
3. Tigib nga kawayan nga pangtunton
4. Uway para ibudbud
Kawayan
1. Tapas kang kawayan nga sorukdapun kag duro nga linahut
2. Utdun ang hinutbong sa kada linahut
3. Pihakun ang kawayan kag ibuul-an ang nakalinya ka anang bikil
4. Liasun ang kawayan sa gagmay kag pararehas ang kalapadun
5. Isara-sarahun sa pagpihak ang linias kag isiparar ang busong sa panit
6. Ang surokdap nga may panit amo ang ginagamit sa pagrara
7. Ang kada sukdap ginahilagisan para makagis kag magpino ang kilid kang sukdap
8. Ang sukdap iluluon para magdarwa kapanid pero nagaangut ang tangkap
9. Isipun ang mga lulo sa tag-baynti ka panid, bugkusun, kag isablay para indi maluma
10. Ang mga pinanid kang lulo natanto nga makahusto sa kinahanglanun
11. Handa run magrara
Amo kadyaay ang paghimo kang makan. Magbuul kang darwa ka paris nga sukdap kag ibulagun ang tangkap hay nagaangut kadya ang busong kag anang likod. Ikaptan ang sukdap sa tunga. Ang busong ka sukdap ginatawag nga “kaya” kag ang likod ginatawag nga “kulub.” Ang kulub amo ang panit kang kawayan nga sukdap. Pagkabulag kang sukdap, ang kaya kag ang kulub nagabal-utanay nga ginatupad kag ginaligpit kang kamumuo para maumpisahan ang pagrara. Ang panit nga bahin kang sukdap amo ang malig-on kag mahunit. Kinahanglan nga ginabal-ut ang kaya pasunod sa kulub para may disinyo lantawun kag agud indi masyado mabug-at hakwatun. Gani indi puro likod nga sukdap ang ginarara. Ang busong nga parti kang sukdap mahuyang pero nagalig-un man kon may tupad nga likod ka sukdap. Natanto run ria kang manograra kon pira ka duro nga sukdap ang anang kinahanglanun.
Mag-umpisa sa apat ka nahut. Birahun ang anang tangkap agud magbulag ang sukdap. Isugdan sa pagrara nga nagabal-utanay. Nagaumpisa sa tunga sa pagrara para isaladan ang obra. Kon masaladan run gani ang ginarara, may gamay nga sukdap nga ginasuok sa ulut kang narara agud nga may pugung kag indi maggihit mintras nga ginadugangan ang ginarara.
Binalantak ang pagrara. Ang binalantak tagdarwa ka sukdap ang hakwat nga nagabal-utanay kag ginabutang ang sangkasukdap nga irara. Kada hakwat kang darwa ka sukdap sangkapanid nga sukdap ang dugang hasta maglapad ang ginarara. Kon nagarara isal-ut gid ka mayad ang sangkasukdap para hulas nga itunton. Ginatunton para nga wara ti buho ang ulut kang sukdap nga ginrara. Importante nga ituntunon pirmi ang narara agud nga sunson ka mayad nga kon maglayung run gani ang sukdap kang amakan, indi madali malugti kag wara ti gagmay nga buho sa kinitaan kang rara.
Sa tanto nga nagabahul ang pagrara ka makan padayon ria nga ginatunton. Kon nakaabot run gani sa husto nga sukol ang amakan, gina-umpisahan run ang pagtikol sa binit. Ang posisyon kang amakan nagakulub, ti itikulan run ria mintras nga nagahapa sa ginararahan. Paghuman karia ibaliskadun ang amakan pinaagi sa pagbaruron. Karon ihumladun liwan nga sa sulud ang binarurunan paagto sa sagwa nga ang anang idalum mapaibabaw. Isugdan ang pagtikol kang binit ka amakan para mahitso kag limpyo. Kon malikup run gani ka tikol sa sagwa kag sa sulud nayon, human run ang pagrara.
Ang urihi nga bahin kang pagrara, ginabudbudun ka uway ang binit kang amakan. Ang pagbudbud may mga paagi pa ria para nga mangin pulido ang obra. Mintras nga ginapreparar ang pangbudbud, ihuruman gid anay ang uway sa tubig para nga maglum-uk kag indi malugti. Ang uway kon mahuruman kag mahilagisan nangin mahunit kag hulas imaniobra. Antis ibudbudun ang binit kang amakan, ginapapa kang maso para nga magkupus anang giding. Pagkatapos karia pwede run nga budbudun kang uway. Ang pagbudbud may dulat nga ginatisok sa binit kang amakan agud may dundahan kang gintarawisan nga uway para ibudbud. Ang ginatawag nga budbud amo ang uway ginasabud nga maikit nga may sangka diriksyon lamang. Ang budbud para ria proteksyon sa kilid kang makan para nga magbuhay ang pag-usar. Pero kon pag-abot sa pusod kang amakan ginabutangan kang disinyo ang pagbudbud agud magdamul ang proteksyon hay amo ria ang dali magisi sa tanto nga usar.
Ang amakan nagadaan sa sobra nga gamit kag kon may gisi, ginahimo nga atup-atup para may haron rudto sa tunga kang kawayangan. Pero kon ang binit kang makan nagkarahukas run ang budbud kag sobra run gid ka daan lantawun, ria nga makan gabok run, kag ginatawag nga liplip. Ano ang mapulos mo sa liplip? Ang liplip nami himuon nga ipaamak ilabi run gid sa tig-ururan. Mabudlay magpakudut kon basa ang kahoy, gani liplip gid ang kinahanglan para ipaamak.
Ang amakan mabudlay obrahun. Ang mga kalalakihan natun sa uma nga nagapangabulay bilang manograra kang amakan naayawan kang katinkatin mintras nga nagapangrara. Kapin pa gid kon pangabuhian nanda pangrara lang, ginalagas ang oras para nga duro ang matapos kag mabaligya. Ang kalabanan nanda nga sakit sa sobra nga pangrara amo ang “hernia” ukon bul-og. Nagaluslos ang andang tinai sa sobra nga katinkatin. Mayad ria kon mayad lang lawas makapangrara, hay amo pa ria ang bayad kang amakan nga ginrara ang ibakal kang kinahanglanun sa sulud balay. Ang pinakaimportante nga ibaklun: posporo, kerosin gas, isda nga ilada, baog, ginamus, kag asin.
Ahay, ang nagapamaligya kang amakan makaruluoy. Kauna nga tiempo wara ti duro nga sarakyan kag haros tanan nagapanaw. Sa kasanagun pa lang, nagapanaw run kag nagapamuka nga nagapas-an kang amakan kag darhun sa banwa nga ibaligya sa adlaw kang tienda. Katong mga tuig kang 1965 hasta mag 1970, ang bili kang amakan bali darwa lang ka pisos ang panid. Pobre man ang nagapamaliya kang amakan pag-abot sa banwa hay ang mga negosyante nga komprador daw gutum nga liyon. Anhaw ra? Naandan run ria hasta tulad. Kon nagaayo sa baligya kang mga pobre nga manograra, daw haros nanda pangayuon. Baw, kon ginaayo ang andang ginabakal, nagaluya ang lawas mo magpamati, hay komprahun nanda ka barato kag ibaligya ka mahal sa andang pwesto. Ang bili kang amakan bali darwa ka pesos pero iayuon ria kang komprador kang bali tunga gid. May rudyan gid nga nagapamaligya nga ginatugroan na kang bili ang anang kinabudlayan, gani mahulat gid ria sa tawo nga mabakal kang anang baligya sa husto nga kantidad para lang nga may ibakal kang anang kinahanglanun.
Ang tawo nga nagakaluoy sa anang isigkatawo, wara run pagsagi ka ayo tungud hay nakamaan kon daw ano ka budlay ang magrara kang amakan. Bulahan ang tawo nga may kaluoy sa anang isigkatawo tungud hay nagabatyag sa tawag nga kalisdanan. Makapamag-an kang baratyagun kag makayuhum man ang nagapamaligya hay may ibakal kang anang kinahanglanun.
May sangka daraga nga nagmal-am lang wara gid makapamana. Amo karia ang ginatawag nga laon. Naghandum man raad nga may bata tana pero wara gid ti higayon nga nakapamana sa tion kang anang pagkabatan-un. May itsura pero medyo istrikta kag wara gid ti nangahas nga nakaparapit kag magpangaluyag amo ria nga nabiyaan kang higayon. Pero malipayun tana sa anang pagkadaraga kag nagapangabuhi nga nagapamugon.
Dya nga daraga may sular nga ginapatindagan kang anang kamalig. Sangka adlaw may hinablus tana nga nagparapit.
“Tiya, malyag bala ikaw nga ako ang maatipan kanimo kon magmal-am run ikaw?” ang hambal kang hinablus sa tiya.
“Ti, mayad gid Nene kag duro gid nga salamat,” ang sabat kang tiya sa hinablus.
“Tiya, kon ako ang maatipan kanimo, ti ita-o mo kanakun ang imong lagwerta nga dya,” ang sabat kang hinablus.
Nagsalta ang baratyagun kang tiya. “Ay, gusto mo gali ang lupa ko? Panaw hambala ang bana mo nga ikarusahun na ang lupa ko nga dya paagto sa inyo.”
Ang hinablus wara malipay sa sabat kang tiya, gani halin kato wara run sanda magsimayaay.
Ang daraga nga mal-am nakadangat sa edad nga 80 anyos. Nag-umpisa tana ka kabalaka sa anang kaugalingun. Nagakasubo hay paiwan run lang tana kon mag-abot ang adlaw kang anang kamal-amun.
“Sin-o run lang ang maatipan kanakun?” ang panghakruy na.
Nagapamati ang anang libayun sa anang hambal nahitungud sa ginatalana nga adlaw. Damohal man nga naghambal ang anang libayun.
“Ti, gapangasubu gid timo, rudya ako nga bugto mo. Atendirun ta ikaw. Pobre man ako parehas kanimo pero kon ikaw gani bawian kang kinabuhi, ibarahusan ta ikaw kang liplip kag ipaanod sa suba,” ang hambal kang libayun sa magurang.
Abaw, paranangisun kang mal-am nga bahi.
“Amo gali ria hay wara takun ti bata, amuhon mo lang ako karia?”
“Ay, nagapanangis gid timo nga ginalahug kaw lang gani,” ang sabat kang anang libayun nga dali run lang man mag-80 ang edad.”
Ti, amo to nga naulian ang buut kang anang magurang. Pero sa urihi kang nag-abot ang adlaw kang kamatayun, gin-atipan na man ka husto nga may dignidad ang anang magurang.
Tinaga halin sa istorya
basa - wet
katumbas – equivalent value
kudut - kindle
damohal – teasing remark
laon – old maid
liplip – fragment of old hand-woven bamboo dryer
paamak – fire starter
wara ti nangahas – no one dared to
Litrato 2: Himo ni Miriam Besa halin sa http://fineartamerica.com/featured/woman-sifting-palay-miriam-besa.html.
Litrato 3: Himo ni baki97 halin sa http://baki97.deviantart.com/art/Bamboo-Pattern-quot-Banig-quot-style-115537778.
Litrato 4: Himo ni Raphaelle Peale halin sa http://www.1st-art-gallery.com/Raphaelle-Peale/Still-Liife-With-Dried-Fish.html.
Litrato 5: Carla Graham halin sa http://www.flickr.com/photos/10362248@N06/1423516602.
Litrato 6: Halin sa http://islandscoop.blogspot.com/2012/11/fun-philippines-traditional-rice-dryer.html.