Tag-ururan sa Antiqué. Sa kilid lang kang gawang kang akun opisina sangka grupo kang mga estudyante nga nagarepaso agud mahandaan ang andang eksaminasyon ang nagkirinapul sa atubang kang sangka mapa kang Antiqué: hinali nga bugso kang mga panurukan.

Human sa gindunot kag pina-uga nga papel ang mapa – proyekto kang mga estudyante pira run ka tuig ang naglipas. Pira lang ka binulan ang nagligad, ang mapa daw purú nga wara pa matuipan – wara ginasapak, baku-baku kon sa diin ang mga matag-as nga mga binukid dapat nahimtang, asúl kon sa diin ang makanay nga Sulu nagasarasalya, kag lunhaw kon sa diin ang mga kapatagan nakay-ag kag ang mga kalasangan nagatubo.

Kadya, ang mga ulu-ulo langkat-langkat nga natubluk sa mapa, nahigtan kang hilo nga nagatakud sa mga magagmay nga papel nga ginmarkahan kang mga ngaran – Libertad, Sebaste, Valderrama, San Remigio, Anini-y… bisan ang mga magagmay nga minoro may mga ngaran sa tinirimbulog nga papel – Liwagao, Sibolo, Panagatan, Nogas…Sa dalum kang dyang mga ngaran nakasulat ang mga ngaran kang mga bag-ong pili nga mga alkalde kag bise-alkalde. Sa sangka kilid kang mapa, sa kanaryo nga papel nakasulat ang populasyon kang Antiqué suno sa datos kang National Statistical Coordination Board katong 2010.

Sangka estudyante ang nagsugid kon paano ginsugpon kang Bagyo Frank kang 2008 ang purú kang Hurao-hurao sa Anini-y. Nagpamati ang tanan nga haros indi makapati. Pira ka estudyante pa ang nagtudo kon sa diin tanda nga mga banwa naghalin, kag may sara nga nagpangyaguta sa alkalde nga suno kana namakal kang boto. Magahud ang mga estudyante, daw huyup kang bagyo na naga-agi sa puró.

Sa akun purungkuan, naglingi ako sa bintana, sa nagabubo nga uran, sa dapu nga nagakabit sa puno kang mangga, kag sa pirit nagapasirong nga pangka nga daw indi makamaan kon paano batunon ang nagatamsak nga uran sa anang baraghal nga panit. Wara pagmisuk ang pangka sa anang sapasapa – lunsay pagturuk. Halin sa kon sa diin ako nagapungko, tam-an ka lapad ang luyúng nga ginasukol kang duhung kang pangka sa amun sa tunga.

Naggiho ang pangka sa anang sapasapa. Naghabok ang anang tubug kag nagkokak. May lao nga nagbuad sa anang ginapiyangkaan nga tubig.

Halin sa akun kabinet gindawhat ko ang nakalatag nga haros marupsak nga taramdam kang Binisaya – huram halin sa sangka pari. 1971 ang petsa nga nakapagkit sa katapusan kang taramdam: tuig kang akun pagkabun-ag.

Tanhaga nga ang dyang bugu kag magamay nga tinaga nagatabu sa mga hamitan kang kabug-usan kang tanan nga may kahulugan kag ginamitlang sa Binisaya: tanan sa sangka mahuyang nga taramdan. Ang mga gisi sa mga sipad-sipad kang taramdan, ang mga tipik nga nagburulag, daw mga tiphag sa bukid. Kon sa diin ang mga gisi, pilas-pilasun ang mga tinaga, bukut bug-os. Sa diin ayhan dapat sagapun ang mga kahulugan nga nagburublag? Gintukituki ko ang mga sinipad kang taramdan. Ang huni kang mga pahina buka-buka, may anggid sa kokak kang pangka.

Ang mga estudyante sa guwa kang akun gawang nagpararanaw run. Nagtindug ako kag nagguwa agud tamdan ang mapa. Sa akun atubang ang bilog nga Antiqué. Ang mga tinubluk nga mga ngaran sa mapa mga tanghaga nga dulunan. Sampaw-sampaw nga mga dulunan, tagsa ka sampaw, ibang kalibutan nga dapat tabukon pabalik sa akun: mga lugar kang gal-um, mga duog kang maaram nga mga uwak kag tanhaga nga mga tulabong, ang kuweba kang mga palantu, ang awang nga indi makabutig, ang dagat kang mga mambubuno, ang kagulangan kang mga kahoy kang kasanag.

Sa tunga kang dyang mga kalibutan, ang mga tinaga sa dumaan nga taramdan, mga pananda sa mga dulunan. Rugya nayon ang bakulod nga akun ginhamtungan… rugto nayon nagsugod maghigugma… dyan ay naghibi… rugya nagbangon: Ang mga tinuig pabalik-balik lang: ang mga tag-irinit kag tag-ururan, kalibutan halin sa kalibutan. Panilagan ko ako ang 1971 sa taramdan nga daw marupsak, ako ang pangka nga nagabug-os kang kalapadun kang anang sapa.

Indi mapahimtang ang akun dila. Sa akun pagduko ang nagkawas nga tinaga, mga itlog kang pangka nga tanhaga. Sa pagligad kang mga panahon tanda mapusa: ang andang mga buka-buka nga mga huni, ang andang mga pagduhung magatanda sa mga dulunan kang akun puró, ginatos ka tuig ang nagligad, ginatos ka tuig sa harum-an.

* Litrato: Himo ni Ioana Prisacariu halin sa http://www.angeloti.info.