Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Una nga Bahin)
Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a
Sangka adlaw kang 1988, sangka drop-out sa Unibersidad kang Pilipinas ang nagbisita sa anang propesor sa literatura. Ang simple nga pagduaw natapos sa sangka pagpang-agda para sa worksyap kang Sumakwelan sa National Arts Center sa Bukid Makiling, Laguna. Sa amo nga worksyap natanum ang mga binhi kang panulatang Kinaray-a.
Ang pagbun-ag kang Tabig
Nagdungan sa worksyap kang Sumakwelan sanday Milagros Geremia kang Sibalom, nga nagaobra bilang manaliksik sa Visayas Studies Program kang UPV kag si Alex C. Delos Santos nga estudyante pa lang sa St. Anthony’s College. Bilang darwa ka Karay-a sa tunga kang mga Ilonggo, nabugtawan nanda ang andang kakulangan sa pagpautwas kang kaugalingun bisan sa andang namat-an nga pulong. Rugto sanda nagpamat-ud nga mag-umpisa sa pagsulat sa Kinaray-a.
Sa pagtulod man ni Propesor Leoncio Deriada, nga anay tiglawas sa komite para sa sining panulatan sa CCP, nag-aplay si Delos Santos kang venue kag workshop grant sa CCP para sa masunod nga tuig. Tungud wara pa it grupo kang mga manunulat kauna sa Antique, gindara ni Delos Santos, sa bulig kang anang mga abyan, ang ngaran kang Homes, sangka grupo pangmusika nga nagakanta sa misa sa parokya kang San Jose. Sa bugu nga istorya, nagdaug ang Homes kang grant.
Mayo 1989 kang ginhiwat kang Homes ang una nga Kinaray-a Language and Literature Seminar sa SAC Grade School sa bulig kang lima ka libo ka pesos nga ayuda halin sa CCP. Nangin dinapit nga bisita ang mga manunulat nga sanday Santiago Mulato kang Iloilo kag Ernesto Nietes kang Antique. Pirambilog lang ang nagtambong, kag indi run kinahanglan mitlangun pa rugya kon sin-o tungud wara bisan sara kananda ang nagseryoso sa pagsulat, magluwas kay John Iremil Teodoro nga estudyante pa lang sa hayskul.
Ang venue grant nagtugro kang kahigayonan para sa mga manunulat nga maghiwat kang worksyap sa National Arts Center. Gintalana diya kang Septembre 1989. Sa liwan, pirambilog lang ang nangita kang lalang agud makatambong sa paghanas sa Bukid Makiling: sanday Delos Santos kag Moi Magbanua, nga pareho nga nagaobra run sa Manila, si Geremia, si Felicia Flores nga nagatudlo sa St. Anthony’s College, kag sanday Edison Tondares, Gerry Antoy, kag Leah Pagunsan nga mga estudyante pa sa St. Anthony’s College. Tungud wara man nakatawas si Deriada nga nangin masaku sa anang mga obligasyon sa UPV, si Delos Santos kag Geremia ang namuno sa mga sesyon, nga gintawag nanda nga “gus-abanay” tungud ang kada sara may higayon sa pagkakritiko sa kada binalaybay nga nahuman kang kada sara. Daw nagasanto gid ang tinaga nga “gus-ab” sa paglaragway kang proseso kang worksyap, tungud para makagus-ab kinahanglan may tarum nga mga bangkil kag kuko agud makabasa kang madalum kag mangin maaram nga kritiko.
Sa sangka semana nga tener kang mga lamharun nga manunulat sa National Arts Center, duro nga mga damgo para sa panulatang Kinaray-a ang nahuman kang grupo. Rugya nabun-ag ang Tabig Hubon Manunulat Antique. Tabig ang ginpili nga ngaran sa handum nga may surudlan kang mga bulawan nga ani kang panulatan sa Kinaray-a. Tinutuyo kang Tabig ang pagpalapnag kang pagsulat sa Kinaray-a.
Ang pagbun-ag kang Tabig nangin paratandaan kang mabaskug dagaya nga panahon kang pagsulat sa Kinaray-a. ang mga lamharun nga manunulat nagayapa-yapa tungud sa bag-o nga limug nga naangkun. Pagbalik sa Antique, ginpadayon nanda ang mga gus-abanay kag nagrekrut pa kang bag-o nga mga miyembro. Nagpangita sanda kang sari-sari nga paagi sa pagpalapnag kang andang mga sinulatan. Tungud kalabanan mga staff man, gingamit nanda ang The Anthonian sa pagbalhag kang mga binalaybay, nagpasundayag kang mga poetry exhibit, kag naghiwat kang mga pagbasa sa publiko.
Indi gid malipatan ang pinakauna nga poetry exhibit kang Tabig, ang “Sangka hakup nga Antique,” sa Audio-visual Room kang St. Anthony’s College kang Mayo 17-18, 1990. Indi lamang diya nangin tion sa pagpasalamat sa dagaya nga ani pagkatapos kang haros sangka tuig, kundi pasalamat man sa kadarag-an ni Milagros Geremia nga bag-o lang nagdaug kang CCP Literature Grant para sa binalaybay sa Kinaray-a. Amo diya ang pinakauna nga pungsodnon nga pagkilala para sa panulatang Kinaray-a. Nasundan lang diya kang 1992 kang si Delos Santos liwan ang nagdaug kang amo nga bugal.
Kang Disyembre 30, 1992 ginhiwat kang Tabig ang sangka publiko nga pagbasa sa Bistro Alberto sa Carretas St. Gintambongan diya kang mga drayber kang traysikel, mga istambay, kag mga propesyunal man nga suki kang irimnan. Rugto sa amo nga okasyon sanday Geremia kag Delos Santos, Dreamrose Barcebal, Felicia Flores, Milagros Geremia, Ritchie Pagunsan, Glen Mas, kag Edison Tondares. Antes natapos ang gabii, nahuman kang mga manunulat ang sangka binalaybay nga andang gintawag “Halad kang mga bag-ong babaylan sa bag-ong dag-on”:
“O gamhanan nga Bulalakaw
Ginaamba namun ikaw
Ginasamba it dinag-on
Gintamud mo, gin-ulikid.”
Dyang amun pangabuhi
Halin Enero tubtub Disyembre:
Nagbusong si Carlo/Diane,
Nagbuswang ang kabutigan.
Nagguwa ang comfort women
Ang Pepsi nga ang 349
Bumaliskad ang tansan,
Duro ang nawad-an.
Kang gutum kag tagbarangag ginsundan
Nagsabat ang eleksyon: Ramos ang botohon.
Si Robin Padilla indi magpalupu,
PACCman ni Erap wara’t nasulpu.
Si Rosa Mistica nagpahilabut man,
Si Satur Ocampo gintaw-an it kahilwayan.
Pero padayon kita nga preso it kadulum
Tungud kang power crisi nga naagum.
Binangungot si Fr. Boy Torre
Ang Binirayan hupa nga nag-agi,
Pero may paglaum pa ang banwa
Nabugtawan ni Tehankee
Double life nga sentensya.
Kang 1993, samtang ginaumpisahan pa lang ni Norma Javellana ang pagtukod sa Paranubliun Antique, ang mga miyembro kang Tabig ang una nga nagsuporta. Tinutuyo kang Paranubliun ang magtugro it gahum sa mga katawhan nga maangkun ang tayuyon nga pag-uswag paagi sa paggamit kang sining kag kultura. Ang Paranubliun ang nangin umbrella organization kang tanan nga grupong kultural sa Antique, lakip ang Tabig, Apo ni Sumakwel, kag iban pa.
Sa tulad, nagbinaragba run ang mga myembro kang Tabig. Nagrinapta run tungud sa sari-sari nga mga personalidad kag tinutuyo. Sa baylo kadya raku run nga mga lamharun nga manunulat ang nabuligan, may mga libro run sa Kinaray-a, kag indi run malikum nga bahul kag mataas run ang gintubo kang mga binhi nga ginsabwag kang Tabig. Nalab-ot run ang tinutuyo kang Tabig, gani tion run nga ibilin diya agud nga magpadayon ang mga miyembro-manunulat sa paglatas kang iban pa nga patag ukon pagsabwag kang iban pa nga binhi.
- Sundi ang kasugpon ("Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a") - Ikarwa nga Bahin.