Chapter 4: Pagbalhag kang Kinaray-a (Una nga Bahin)
Sangka kamatuoran nga tubtub kang Dekada ’70 wara gid it sinulatan sa Kinaray-a nga nabalhag, magluwas sa mga tinaga nga nalakip sa diksyonarayo ni Kaufmann. Nagpabilin nga pahambal sa gihapon ang literatura nga Kinaray-a tungud Hiligaynon ang ginkilala nga lenggwahe kang panulat kag literasiya. Hiligaynon ang ginpalapnag kang simbahan kag pamantalaan ukon mass media, mga institusyon nga may pinakamabaskug nga impluwensiya sa mga manogbasa.
Pahayagang pang-eskwelahan
Kon may pabalhag nga midya nga nakatugro it lugar para sa panulatan nga Kinaray-a, amo raad ang mga pahayagang pang-eskwelahan. Pero mas masubu nga kamatuoran nga bisan ang sistemang pang-edukasyon kauna nagkilala kang darwa gid lamang ka pulong: Ingles kag Tagalog/Pilipino. Mas ginpasulabi pa gani ang paggamit kang Ingles. Gani ang mga lamharun nga mga manunulat kauna nagsulat sa Ingles ukon Tagalog lamang agud mabalhag ang andang mga sinulatan sa mga school organ. Bisan si Russel Tordesillas nag-umpisa sa pagsulat sa Ingles. Ang anang una nga sinulatan “Legend of Bari” ginbalhag sa The Madia-as, ang pamantalaan kang Antique Provincial High School, kang 1933. Kang 1941, ginsulat na ang “Diary, Oh My Diary” para sa school organ kang Siliman University sa Dumaguete.[25]
Sa Antique, ang mga mayor nga mga pahayagang pang-eskwelahan nga nangin instrumento sa paghanas kang mga manunulat amo ang The Madia-as kang Antique National School (anay Antique Provincial High School ukon Antique High School) kag ang The Anthonian kang St. Anthony’s College. May mga pahayagang pang-eskwelahan man angay kang ASAT Wheel kang Antique School of Arts and Trades (kadya Polytechnic State College of Antique) sa Sibalom, kag ang sa Tario-Lim Memorial Antique School of Fisheries sa Tibiao, kag sa iban pa nga mga hayskul sa probinsiya, pero ayhan ang The Madia-as kag The Anthonian ang may pinakabahul nga sirkulasyon tungud sa San Jose.
Mga pamantalaan probinsiyal
Kinahanglan pa ang dugang nga panaliksik kon may mga pahayagan nga nagtuhaw sa Antique antes ang mga pahayagang pang-eskwelahan nga namitlang run. Pero nasulat nanday Regalado kag Franco (1973) nga may pahayagan nga The Recochet (sic) nga gin-edit si Pedro O. Masa pagkatapos kang gyera. Wara man namitlang kon ang pahayagan nga diya nasulat sa Ingles, Kinaray-a ukon Hiligaynon, pero ang titulo pa lang nagakuon nga Ingles. May namitlang man si Hosillos (1992) nga pahayagan nga Ang Antiqueño nga may bahin sa Hiligaynon nga gin-edit ni Ernesto Nietes.
Kang 1977, ang gobyerno probinsiyal kang Antique sa pagdumara ni Evelio B. Javier nagbalhag kang Antique Karon nga gin-edit ni Pelagio Ausan Jr. Naglakip diya kang mga balita kag mga feature articles tuhoy sa Antique kag mga Antiqueño, kag may bahin man nga “Hiniraya.” Ang titulo pa lang kang pahayagan nagapakita run kang mabaskug nga impluwensiya kang Hiligaynon. Una, ang “Antique Karon” Hiligaynon nga titulo tungud kon sa Kinaray-a diya, raad “Antique Kadya.” Ang “karon” sa Kinaray-a bukut kadya kundi burubuhay pa. Ikarwa, ang termino nga “Hiniraya” imbento kang mga iskolar nga Ilonggo bilang suli kang Hiligaynon. Sa liwan, epekto gihapon diya kang hegemoniya kang Hiligaynon.
Ang bahin nga “Hiniraya” nagbalhag kang mga binalaybay sa Hiligaynon nanday Ernesto Nietes kag Bernardo Barcebal, kag kang serye kang “Hustisia sa Espada” ni Russel Tordesillas. Sa isyu kang Septembre-Oktubre 1978 makita ang obituario ni Tordesillas. Nalakip man sa Antique Karon ang bahin nga “Mga lihi, paratihon, kag toromanon kang aton kamal-aman” nga ginsulat ni Augurio Paguntalan sa idalum kang byline nga Olang Alo. Pinasahi diya tungud nasulat sa Kinaray-a, indi angay kang mga binalaybay ni Paguntalan nga nasulat sa Hiligaynon. Nagapakita lamang diya nga kon may pamantalaan lang nga nagabaton kang Kinaray-a kauna, sanday Paguntalan kag iban pa nga mga manunulat nga Karay-a nanuto man nga magsulat sa Kinaray-a.
Ang Antique Karon ginbuslan kang The Antique Monitor, kag nagsunod man ang Antique Reporter, bilang opisyal nga pahayagan kang Press and Media Office kang probinsiya. Kang mga Dekada ’80, may pira pa ka mga pahayagan nga nagtuhaw pero wara man nagbuhay kag naalimunaw. Kalabanan nagatuhaw lang kon tion kang eleksyon tungud ginapundohan kang mga politiko nga nagapangampanya. Ang tanan nga mga pahayagan nga diya naggamit kang Ingles, magluwas sa Antique Journal nga may bahin nga Kinaray-a.
- Sundi ang kasugpon "Chapter 4: Pagbalhag kang Kinaray-a (Ikarwa nga Bahin)" -