Chapter 2: Hegemoniya kang Hiligaynon
Ang hegemoniya, suno kay Antonio Gramsci, sangka kahimtangan kang paggahum kang sangka estado nga mas mabaskug sangsa iban. Sangka konsepto diya sa paglaragway kang kahimtangan sosyal kag politikal, kag matuod indi lamang sa mga estado kundi pati sa mga kultura. May mga kultura nga mas dominante sangsa iban, angay kang kultura kang mas manggaranun nga pungsod parehas kang Estados Unidos nga mas kilala sa global nga katiringban. Ang konsepto kang hegemoniya nakasulud run sa Kinaray-a nga tinaga nga gahum.
Ang konsepto kang hegemoniya ukon gahum masinaw gid sa posisyon nga naagum kang Hiligaynon kon ianggid sa Kinaray-a. Gani indi malikawan nga sa pagbasa kang maragtas kang Kinaray-a mahapit gid anay sa pagsanyog kang Hiligaynon agud makita kon paano ginsika-sika ang Kinaray-a. Nangin mapintas ang kasaysayan sa pulong nanday Labawdonggon, Humadapnon, kag Dumalapdap – ang magburogto sa epiko nga Hinilawod, nga lunsay sa dumaan nga Kinaray-a.
Suno kay Mulato (1989), ang tinaga nga Hiligaynon naghalin sa ilagaynon, ukon sa nagapailig. Ginatumud kadya bukut ang pulong kundi ang mga pumuluyo sa baybayun kang Iloilo kag Capiz nga ang parangabuhian amo ang pagpamaligya kang kawayan halin sa iraya. Anda ginahimo nga balsa ang mga kawayan, kag nangin pamaagi man dya kang pagkalakal. Pag-abot kang mga Katsila namangkot sanda kang ngaran kang mga pumuluyo sa lugar, kag ang mga ginpamangkotan nagkuon nga mga “Iligaynon.” Ginrekord kang mga Katsila ang Yligueynes, sa pagpati nga nakasapo sanda kang tribu kang mga tawo sa amo nga ngaran.
Ang mga yligueynes ukon hiligaynon mga mainabyanun nga negosyante. Sanda ang una nga nakig-angut sa mga dumuluong. Ang Suba kang Iloilo nangin importante nga aragyan paagto sa iraya, kag nangin pantalan kang duro mga bapor nga nagapasulud kang mga produkto halin sa iban nga lugar. Sa wara magbuhay ang Iloilo nangin mayor nga lugar para sa negosyo kag iban pa nga hirikuton pang-ekonomiko.
Kang Tyempo Katsila kag Amerikano, nag-uswag ang Iloilo kag nangin sentro kang pagsurong sa politika, komersyo, edukasyon, kag kultura. Ang pulong nga ginakilala bilang binisaya-panayano nga nadihon halin sa pulong kang mga negosyante nga Intsik, prayle nga Katsila, kag mga nagsaraylo halin sa Cebu, Bikol, Romblon kag karapit nga isla nangin pulong kang gahum.
Ang mga prayle nga Katsila nagtukod kang mga simbahan sa Iloilo, kag sa pagpalapnag kang andang misyon nagbantala kang mga novenario, devocionario, katekismo, kag mga parangadiun sa Hiligaynon. Si Obispo Mariano Cuartero, una nga obispo kang Jaro, nagbalhag kang cartilla kag libro pangkatekismo para sa mga bata. Bilang tagsulat kang Religio Cristiano Apostolica Romana, ang una nga libro nga nasulat sa puro Hiligaynon, kag may 27 pa ka mga libro, ginakilala si Cuartero bilang “Amay kang pulong Hiligaynon.”[9] Sa bugu nga pulong, ang mga literatura nga pangrelihiyon kag pangdebosyon amo ang nagpabakud kang Hiligaynon bilang opisyal nga pulong kang simbahan. Ang misa, mga pangamuyo kag karantahun nasulat sa Hiligaynon. Tubtub kang Dekada ’80, bisan ang mga pari nga Antiqueño angay nanday Padre Pablito Maghari kag Padre Joaquin Dioso nagsulat kang mga misa sa Hiligaynon. Halimbawa kadya ang Misa Mamumugon kag Misa Antiqueña.
Ang mga kabataan kang mga manggaranun nga pamilya sa Antique, Aklan, kag Capiz nag-eskwela sa Iloilo. Indi malikawan nga magtuon man sanda kang Hiligaynon, tungud basi tawgun sanda nga bukidnon ukon buki kon maghambal kang Kinaray-a ukon Aklanon. Sa iban nga lugar ang mga lagting nga pamilya nagahambal sa Hiligaynon agud tuhay sanda sa mga kabulig – mga muchacha kag muchacho – nga mga Karay-a. Naobserbahan kang iskolar nga si Juanito Marcella (1970) nga ang mga sulat sa mga myembro kang pamilya kag mga abyan nasulat sa Hiligaynon, tungud ang pulong nga Hiligaynon nangin simbolo kang edukasyon. Nangin taraksan kang kaaram ang pagkatigda sa Hiligaynon, gani ang tanan naggamit kang pulong kang gahum sa pagsulat kag pagbaylohanay kang hunahuna. Ayhan ginapaathag kadya kon andut ang mga statistika nagapakita nga mas duro ang taghambal kang Hiligaynon bisan sa guwa kang Syudad kang Iloilo.
Sa ginakabig nga Bulawanon nga Panuigon kang Iloilo kang mga tinuig kang 1896-1937, nangin popular nga kalingawan kag bahul nga negosyo sa Iloilo ang mga paraguwaun angay kang komedya ukon moro-moro kag ang nagbulus nga mga zarzuela halin sa Espanya kag opera halin sa Italya. Ang mga Bisaya nagdugok sa mga teatro sa Iloilo para sa andang kalingawan (Fernandez, 1980). Ang mga komedya nga masami ginkopya kang mga manunulat kag direktor sa mga berso nga nabalhag sa Hiligaynon nangin malapnagun sa bilog nga Panay kag Negros. Sa wara magbuhay ang mga manunulat nga Ilonggo nagsulat man kang andang bersyon kang zarzuela sa Hiligaynon, kag nauso ang mga nagabyahe nga sarswelista kapin pa sa mga tion kang kapistahan. Indi mahimutig nga ang mga nagabyahe nga sarswelista nakapanglatas man kang mga kabukidan pa-Antique, kag amo ang nangin modelo kang mga manunulat nga Antiqueño sa pagsulat kang lokal nga mga sarswela.
Kang mga 1940, may sangka pari kang Aglipay, si Padre Jose Javellana, nga nadestino sa Talisay, Bugasong. Bilang hirikuton kang anang parokya sa tion kang pista, nagsulat tana kang mga sarswela sa Hiligaynon. Ang mga sarswela nga madumduman kang mga taga-Talisay amo ang “Pangabuhi sang Imol,” Pilipinas, Panaad nga Natuman,” kag “Bugal nga Makahuluya.” Si Pedro F. Checa (1900-1974) kang Hamtic nagsulat kang mga komedya, sarswela kag drama sa Hiligaynon. Madumduman pa gihapon kang mga Hamtikanon ang sarswela nga “Unos nga Nagpuas,” nga ginpaguwa sa Hamtic tubtub kang mga Dekada ’70. Si Clemente Samulde (1910-1984) kang Bugasong, sangka manunulat man kang sarswela kag komedya sa Hiligaynon. Nangin bantog si Samulde bilang manunulat kag direktor sa Bugasong kag kaiping nga mga banwa kang Lauaan kag Valderrama.[10]
Ang tanan nga mga komedya kang sarswela nga ginsulat kang mga taga-Antique sa tion kang kasikatan kadyang mga pormang panteatro sa Iloilo nasulat sa pulong nga Hiligaynon, pero naobserbaran ni Deriada (1991) nga kon gamitun man ang Kinaray-a sa mga komedya, sarswela kag drama, diya bilang lenggwahe kang mga Tigwati ukon paskin sa komedya kag mga tarso nga muchacho kag muchacha sa mga sarswela.
May nakita nga manuskrito sa arkivo kang Center for West Visayan Studies Center kang Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas (UPV) nga may petsa 7 Abril 1948 kag nakapangaran kay Cornelio E. Amaran kang Mojon, San Jose, Antique. Nasulat sa lapis sa agi nga tinarambid kag sa daan nga kwaderno, sangka sarswela diya nga may tigulo “Mabudhion nga Kasingkasing.” Ang orihinal nga teksto nasulat sa Kinaray-a pero may mga bahin nga gin-islan kang Hiligaynon. Wara pa mabantala diya nga manuskrito; pero ayhan kon napasundayag man sarang mahaumhaum nga ginpaguwa diya sa Hiligaynon. Antes ang Dekada ’70, tumalagsahun nga makakita kang sinulatan sa Kinaray-a tungud Hiligaynon lamang ang ginapatihan nga pulong nga sarang gamitun sa pagsulat. Sa malawig nga panahon, Hiligaynon ang ginkabig nga pulong kang panulatan bisan sa probinsya kang Antique nga puro Karay-a.
Hegemoniya sa pamantalaan
Ang una nga nabalhag nga literatura sa Panay amo ang Gramatica Bisayo-Panayano (1637) ni Fr. Alonzo de Mentrida. Kang 1877, gintukod ni Mariano Perfecto sa Mandurriao, Iloilo ang Libreria y Imprente de la Panayana, ang una nga imprenta sa Panay. Si Perfecto nga sangka Bikolano nagbalhag kang mga corrido nga ginlubad sa Hiligaynon, mga libro kag pampleta, pati ang Almanaque la Panayana, nga ginakabig bilang pinakadaan nga almanake sa Pilipinas. Ang mga corrido sa Hiligaynon (korido) amo ang nangin basehan kang mga komedya. Bahul gid ang nagin papel ni Perfecto sa pag-ugwad kang literatura nga Hiligaynon tungud sa pagbalhag kang mga korido, novena, zarzuela, mga libro kang pamatasan, drama, sugidanun, kag nobela. (Locsin-Nava, 2001). Ang nangin papel ni Perfecto sa pagbalhag sa Iloilo nagapaathag man kon andut duro nga mga tinaga nga Bikolano ang nangin bahin kang bokabularyo nga Hiligaynon.
Ang paglugwak kang simbahan sa mga pagsurondan sa pagbalhag, lakip ang pagdura kang sensorsyip, ang pagbaylo kang administrasyon sa gobyerno, kag ang pag-uswag kang ekonomiya sa Iloilo nagtulod sa pagbukas kang dugang nga mga imprenta kag balay-balhagan. Sa sulud kang ginatawag nga Bulawanon nga Panuigon kang Literaturang Hiligaynon kang 1896 tubtub 1937, may 34 ka imprenta sa Iloilo, kag may 61 ka mga dyaryo kag magasin sa lokal nga pulong nga nag-urulhot sa Iloilo, Bacolod, kag Manila. (Locsin-Nava, 2001).
Kang Mayo 1, 1913, gintukod ni Rosendo Mejica ang Makinaugalingun, ang una nga pahayagan sa Hiligaynon. Nagsunod man ang iban nga mga pahayagan, lakip ang Baganihan ni Roque Lopez, Ang Cadapig sang Banwa ni Claudio Serra, Ang Pamatan-on ni Zacarias Asuncion, Palahayagan ni Jose Ma. Arroyo, Manugbantay ni Ruperto Montinola, Kapawa ni Rosendo Alvarez, Kabisay-an ni Serapion C. Torre, Ylang-ylang kag El Tiempo nanday Fernando kag Eugenio Lopez, Sidlak ni Honofre Andrada, Cabuhi sang Banwa ni Gabriel Reyes, Dabdab ni Isidro Escare Abeto, kag Sidlanganon ni Francis J. Jamolonque. Sa urihi nagguwa ang Yuhum kang La Defensa Press, Kasanag kag Diolosa Publishing House, kag Hiligaynon kag Liwayway Publishing. (Mulato, 1989; Regalado kag Franco, 1973)
Wara pa gid it rekord nga makapamatuod kon may mga pamantalaan man nga nagtuhaw sa Antique. Ayhan ang mga barasahun naghalin pa sa Iloilo, dara kang mga negosyante nga nagabyahe, mga estudyante, kag basi mga purutos sa mga produkto halin sa syudad. Sa mga pamantalaan, taralupangdun ang mga magasin nga Hiligaynon kag Yuhum. Tungud ginabalhag kag nasyonal nga tagbalhag nga Liwayway Publications, malapad ang sirkulasyon kang Hiligaynon kag padayon tubtub kadya. Ang Yuhum nga ginabalhag sa Iloilo nadura run sa sirkulasyon kang 2000, pero nagbalik liwan bilang sangka news magazine.
Isara sa mga pinakaadi nga damgo kang bisan sin-o nga manunulat kauna amo ang makita ang andang ngaran bilang tagsulat sa Hiligaynon kag Yuhum. Syempre kinahanglan ang mga kontribusyon nasulat sa Hiligaynon. Ang mga Karay-a nga manunulat napiritan nga magsulat sa Hiligaynon. Sa Iloilo ang mga ginkilala nga mga lantip nga manunulat lunsay mga Karay-a. Si Delfin Gumban taga-Pavia; si Flavio Zaragoza Cano taga-Cabatuan, sanday Agustin Misola, Conrado Norada, kag Rmon Muzones taga-Miagao. Sa Antique, magluwas kay Russel Tordesillas, ang tanan nga kilala nga manunulat nagsulat sa Hiligaynon. Sanday Checa, Samulde, Augurio A. Paguntalan (1912-1978), Ernesto A. Nietes (1914-1995), Manuel Tondares Sr. (1906-1991) kang San Jose, kag Ireneo Mapas kang Sibalom. Kalabanan kananda myembro kang Sumakwelan, sangka hubon kang mga manunulat nga gintukod nanday Norada kag Muzones sa Iloilo kang 1948.
Si Paguntalan nangin myembro kang Tulaling Bagakay, sangka asosasyon kang mga mamalaybay sa Hiligaynon. Ang anang sugidanun nga “Tahud sang Ilahas” nagpabantog kana kang 1949 bilang Hari sang Malip-ut nga Sugidanun sa Sumakwelan. Ginkilala man tana bilang Hari sang Binalaybay kang 1955. Si Paguntalan ginkabig ni Deriada bilang isara sa mga sirin-ohon sa mga manunulat nga Hiligaynon.
Ang iban pa nga mga ngaran kang Antiqueño nga manunulat nga nakilala sa barasahun nga Hiligaynon kang Dekada ’50 tubtub ’70 amo sanday Lilia Balisnomo kang Culasi, Jose Santillan Jr kag Bernardo Barcebal kang San Jose, kag Rex F. Salas kag Leoncia Mecenas kang San Remigio. Si Teodulfo Naranjo kang Piape II, Hamtic padayon nga nagsulat sa Hiligaynon tubtub kadya.
Hegemoniya sa akademya
Ang akademya isara man sa mga institusyon nga nagtulod kang hegemoniya kang Hiligaynon, kag nagpugung sa pagkilala kang Kinaray-a bilang mayor nga pulong kang Bisayas Nakatundan. Kalabanan kang mga iskolar kag manaliksik nga nakabalhag kang mga libro kag barasahun sa historya, katiringban, kag kultura kang Panay mga Ilonggo.
Ang pinakauna kag ayhan pinakamapuslanun pa nga diksyonaryo kang Kinaray-a nga Visayan – English Dictionary (Kapulungan Binisaya – Iningles) ukon mas kilala bilang Kaufmann Dictionary[11] nagalakip matuod kang mga tinaga sa Kinaray-a kag Hiligaynon, pero ang masubu nga ginpakilala ang mga tinaga nga Kinaray-a sa simbolo nga B, nga buut hambalun “Bukidnun” sa pagtumud sa kapulongan nga ginagamit sa mga lugar nga marayu sa Iloilo. Bisan pa may pahayag si Kaufmann sa anang “Preface” nga “in this dictionary Hiniraya (sic) takes an honourable place beside Hiligaynon.”, ginapakita gihapon ni Kaufmann ang pagsika-sika kang Kinaray-a bilang pulong kang “bukut sa sentro.” Ang anang pahayag nagapakilala lamang kang pribilihiyo kang Hiligaynon.
Ang nagapanguna nga iskolar kag bantog nga antropologo nga si F. Landa Jocano kang Unibersidad kang Pilipinas may pahayag man nga nagapabakud kang pribilihiyo kang Hiligaynon. Sa anang libro nga The Hiligaynons (1983), gintawag ni Jocano ang tanan nga pumuluyo sa Bisayas Nakatundan nga lunsay Hiligaynon. Pero sa “Preface” kang libro gin-ako ni Jocano nga ang pagpili kang termino nga Hiligaynon sa pagtumud sa grupong etno-linggwistiko sa Bisayas Nakatundan ana lang nga imbento, tungud nga ang kalabanan nga mga dokumento nga anang ginbasehan nasulat sa Hiligaynon:
The choice of this ethnic label is arbitrary. It is guided by the fact that most historical records, legal documents, and literary works in Western Bisayas (sic) are written in Hiligaynon. Sometimes, the term Ilongo or Hilongo (meaning, the speakers from the province of Iloilo) is used, although majority of the people live in Antique, Capiz, and Negros. Moreover, not all people in the region speak Ilongo – the people in the interior towns of Iloilo, Antique, and parts of Negros Occidental speak Kiniray-a (sic). (v)
Gingamit ni Jocano ang “Hiligaynon” bisan pa naman-an na nga mas duro ang nagahambal kang Kinaray-a, kag bisan nga ginkilala na run ang Kinaray-a bilang pulong kang mga tumanduk ukon Sulod (mga pumuluyo sa bukidnun kang Panay) sa anang mas nauna nga libro nga Sulod Society.[12]
Ang iskolar nga si B. S. Medina Jr., sa Confrontations: Past and Present in Philippine Literature (1974) nakamutik man kang obserbasyon ni Jocano nga Kinaray-a, bukut Hiligaynon, ang pinakamalapnagun nga pulong sa rehiyon. Suno kay Medina sa endnote kang anang libro: “Dr. Landa F. Jocano, an eminent anthropologist, in answer to a question propounded to him by this writer, says that (Kinaray-a) not Hiligaynon is the dominant language in the Iloilo region.” (Medina, 1974: 216). Tungud sa impluwensiya ni Jocano bilang antropologo, ang anang mayor nga panaliksik pang-etnograpiko nangin surundan kang akademya, gani ginbaton kag ginpatihan kang tanan nga iskolar nga Hiligaynon ang mayor nga pulong sa Bisayas Nakatundan.
Sa anang sanaysay nga “A survey of Hiligaynon literature,” ang kritiko kag iskolar kang sarswela nga Ilonggo nga si Doreen G. Fernandez nagsulat nga ang Kinaray-a sangka sahi kang Ilonggo. Suno kana may darwa ka sahi ang Ilonggo – ang Hiligaynon ukon Hinilawod, kag ang Hiniraya ukon Kinaray-a. Kag tungud, suno kay Fernandez, ang puro nga Kinaray-a indi mahangpan kang Hiligaynon, ang panulatan nga Kinaray-a kinahanglan nga matun-an nga lain kag tuhay sa ana kang Hiligaynon.[13]
Pero lain man ang panan-awan ni Lucilla V. Hosillos, nga nagbalhag kang anang libro Hiligaynon: Text and Context (1992). Ginpahayag ni Hosillos nga ang anang libro nagatiglawas kang panulatan kang Bisayas Nakatundan. Angay lang nga ginahambal ni Hosillos nga ang tanan nga tawo kag panulatan sa rehiyon lunsay Hiligaynon, pero ginlakip na si Russel Tordesillas kag ang mga Karay-a nga sanday Edison Tondares kag Ma. Milagros Geremia. Sanday Tondares kag Geremia indi gid mangin malipayun nga mangin kabahin kang Hiligaynon tungud sanda mga una nga katapo kang Tabig Hubon Manunulat Antique, sangka grupo kang mga manunulat sa Antique nga una gid nga nanginpadlos kag nagpamatok sa hegemoniya kang Hiligaynon.
Ang bahin sa pulong kag literasiya kang rehiyon sa “Chapter One” kang libro ni Hosillos nagapahayag kang mga obserbasyon ni Padre Pedro Chirino sa Relacion de las islas Filipinos (1604) nahanungud sa pulong nga Haraya (Kinaray-a), pero naghingapos sa obserbasyon ni Hosillos nga nagakuon nga haros patay run ang Kinaray-a kag nabuslan run kang Hiligaynon. Suno kay Hosillos:
Migrations, changes in geography and land patterns due to settlement and land use, development in material culture, foreign contacts through trade, and other factors resulted in the grouth of the language. The principal and probably the oldest, Haraya, Harayan, Hiniraya, or Kinaray-a, was spoken until Hiligaynon, its major variant, was developed and later infused with Samareño-Leyteño, Cebuano, Chinese, Spanish, English, Tagalog, and other languages.[14]
Pero ang kakulangan sa libro ni Hosillos amo nga sa likod kang anang historikal nga panan-awan, wara kadya ginkilala ang nagausbong nga panulatan sa Kinaray-a umpisa sa paghingapos kang Dekada ’80. Bisan pa sa paglakip kang darwa ka manunulat sa Kinaray-a, daw masat-uman pa gani nga ginhungud ni Hosillos nga pabulag-bulagan lamang ang Kinaray-a. Ang anang ginkabalak-an lamang amo ang panulatan kang Hiligaynon, bukut ang panulatan kang rehiyon. Sa sangka mas bag-o nga libro, gin-ako man ni Hosillos nga ang Kinaray-a amo ang ginikanan kang Hiligaynon, pero ginpasat-um gid nga ang amo nga pulong ginagamit lamang sa mga baryo kag kabukidan.[15]
Ang tanan nga mga iskolar nagahirisugot nga ang Bisayas Nakatundan sangka rehiyon nga may raku nga pulong (Kinaray-a, Hiligaynon, kag Akeanon), pero tanan man naggamit kang termino nga Ilonggo/Hiligaynon sa pagtumud kang mga tawo kag kultura kang rehiyon. Sa sangka mas nauna nga sanaysay tuhoy sa panulatan nga Hiligaynon, ginsulat si Marcella (1970) nga:
We cannot talk of literature or the development of Ilonggo or Hiligaynon literature without mentioning that there are many languages in Western Visayas. While the inhabitants of Panay Island understand Hiligaynon, the other areas use their older dialects. (Note that when I say Ilonggo, I mean all of Western Visayas.) One needs only to go out of Iloilo City to prove what I said. It is surprising to note that Pavia, a town seven kilometers away from Iloilo City, uses another language called Kinaray-a, which others call Hinirayna. The residents in other areas, especially in the hinterlands use a different version of Kinaray-a. In the province of Antique, Kinaray-a takes on another form.[16]
Suno pa gid kay Marcella, ang pagsanyog kang panulatang Hiligaynon sarang makuon nga nag-umpisa sa pagbalhag kang diksyonaryo ni Kaufmann, nga una nga ginbalhag sa Binondo sa paghingapos kang Siglo 18. Naobserbaran man ni Marcella nga raku ang mga Kinaray-a nga tinaga sa diksyonaryo. Bukut katingalahan diya tungud bisan si Kaufmann nag-aku man nga sa tuyo nga maparabong pa gid ang andang pulong raku sa mga manunulat nga Hiligaynon ang nanghuram sa Kinaray-a. Suno sa “Preface” ni Kaufmann sa 1935 nga edisyon kang diksyonaryo: “In their laudable desire to enrich their mother-toungue, many Visayan (Hiligaynon) writers are drawing on the store of Hiniraya (Kinaray-a) words, and avoiding the use of foreign terms, when a Visayan term ill serve just as well.”
Ayhan ang pinakamabakud nga pamatuod nga ang konsepto kang Hiligaynon urihi run lang nga ginbalay kag ginpabantog kang mga manunulat nga Ilonggo nagahalin kay Santiago Mulato sa anang sanaysay nga “Ang Hiligaynon” sa Ani 10 (1989):
Sa sinulatan ni Pedro Loarca nga nagdugay sa Arevalo kag sa manuskrito nanday Diego Povedano kag Jose Ma. Pavon, ang Hiligaynon wala gid mahinambiti nga hambal sang mga pumuluyo sa nabaybayon nga bahin sang Capiz kag Iloilo. Bisan ang Gramatica Bisayo Panayano (Lantipulong sang Binisayang Panayanhon) ni Padre Alonzo de Mentrida wala masiling nga para ini sa hambal nga Hiligaynon kundi Binisaya….
Sa indi malimtan nga mga hitabo sa kultura kag literaturang tumanduk, ang tinaga Hiligaynon wala gid mahinabiti nga pulong sang mga tawo sa Bisayas Nakatundan. Apang sang ginbantala sang Ramon Roces publications sa Manila ang isa ka magasin sa idalum sa pagdumala ni Abe S. Gonzales, ang amo nga balasahon ginhingadlan nga Ang Bisaya sa Hiligaynon. Ang Tinaga diri nga Bisaya ginpatungod niya sa hambal sang Kabisay-an Nakatundan, kag ang Hiligaynon ginpatungod niya sa mga pumuluyo sa sining rehiyon. Sa tadlong nga hambal, ginpahangup ni Gonzales nga ang balasahon nga iya gindumalahan nasulat sa hambal nga Binisaya sang mga Hiligueynes.
Bangud nga sa Manila masami makighiluong kay Gonzales ang pila ka tawo nga indi makuwestyon sa ila kasampaton sa Binisaya, ginsalapulan kag ginkasugtanan nila sang ulihi nga hingadlan Hiligaynon ang magasin nga natuhoy sa mga bumalasa sa Bisayas Nakatundan…. Pasikad sa sina nga paagi, ginbaton sang mga manunulat kag mga bumalasa ang Hinilaigaynon bilang tumanduk nga panulat kag panghambal.
Ang tinaga Hiniligaynon sa kahulugan sang hambal kag panulat sang Bisayas Nakatundan ginpadayon sa paggamit sugud nga ginbantala ang balasahon Hiligaynon sa Manila. Ang Kabisayaan ni Delfin gumban, Aton ni Serapion C. Torre, Kapawa ni Salvador M. Verroya kag ang madamo nga mga polyetos kag bilyetes sa pamulong kag palatikangan naggamit sang Hiniligaynon. Wala na sing nagsiling nga Binisaya ang hambal sa paulatan sang mga mahigugmaon sa tumanduk nga pulong diri sa sining bahin sang Kabisay-an….
Apang sa pagpakigpahin sang lanubo nga mga manunulat sa patag sang panulatan kag sa pagpangabudlay nila sa mga waragwagan, ginsikway nila ang masariwaul nga Hiniligaynon kag tinal-us ang talunsay nga Hiligaynon. Sa dalayon nga pansal sa idulungog sang mga manogpamati kag sa dalayon man nga labad sa panulok sang mga bumalasa sang tinaga nga Hiligaynon, ginbaton sang ulihi nga ipatungod ang Hiligaynon sa hambal kag panulatan diri sa Bisayas Nakatundan.[17]
Ang mga pagpanikasug sa pagpalapnag sang Hiligaynon bilang pulong panulatan sa Bisayas Nakatandan nag-umpisa kang mas temprano pa sa mga manunulat nga Ilonggo. Sang 1906, sangka talapuanan nga ginatawag “Ang mga Baybayanon,” ayhan agud makilala nga tuhay sa mga “bukidnon”, ang gintukod agud magduso kang paggamit kang Hiligaynon.[18] Ang mga mandudula nga sanday Angel Magahum kag Jimeno Damaso ang kabilang sa mga nagtukod nga myembro.
Ang malapnagun nga pagpanghuram kang mga tinaga sa Espanyol nagtulod man sa mga manunulat kag peryodista nga Ilonggo sa pagtukod kang Academia Bisaya nga nagtuyo sa pagpalangkoy kang ortografiya kang Hiligaynon kag sa pagtudlo kang mga panuytoy kag pagsurondan sa binalaybay kag iban pa nga pormang panulatan. Ang mga hirikuton naglakip kang mga paindis-indis sa binalaybay (Concurso de Poesia) kag banggianay ukon balagtasan. Sa tunga kang mga tuig 1920 kag 1940 pira ka mga talapuanan nga may tuyo sa pagpasanyog kang Hiligaynon ang natukod: Nipa kag Kawayan ni Patricio Lataquin (1928), Kasapulan ni Sumakwel ni Delfin Gumban (1935), Tulaling Bagakay ni Donato Flor de Liza, Talapuanan Sidlanganon ni Francis Jamolanque, kag Talapuanan Hiligaynon ni Ramon Muzones.[19] Paagi sa mga talapuanan nangin madasig ang pag-uswag kag paglapnag kang gramatika kag bokabolaryong Hiligaynon. Ginkilala ang mamalaybay nga si Flavio Zaragoza Cano sa anang pagpanipon kang mga tinaga nga Kinaray-a kag pagsimpon sa Hiligaynon, kag si Delfin Gumban sa anang panaliksik kag pagsulat tuhoy sa gramatikang Hiligaynon sa Kabisayaan.
Kang 1948 sa pagpumuno ni Muzones kag Conrado Norada, ang iban nga mga talapuanan naghiriugyon sa pagtukod kang Gakud ni Sumakwel ukon Sumakwelan. Gintuyo kang Sumakwelan nga magkilala kang mga manunulat, mangalap kang mga dokumento sa panulatan, kag magpabakud kang pulong kag panulatan nga Hiligaynon. Ang talapuanan nagasulat kang gramatika kang Hiligaynon kag nagalubad kang diksyonaryo nga Webster sa Hiligaynon. (Norada, 1989). Ang Sumakwelan nagbukas man kang mga sanga sa iban nga probinsya, lakip run ang Antique, kag naghiwat kang mga paindis-indis kag paghanas para sa panulatan.
Isara sa mga paghanas nga ginhiwat kang Sumakwelan kang 1988 ang gintambongan nanday Ma. Milagros Geremia kag Alex C. Delos Santos, nga nagaumpisa pa lang sa pagsulat. Kag rugto sa amo nga paghanas nagpamat-ud ang darwa ka manunulat nga Antiqueño nga tion run agud untatun kang mga manunulat nga Karay-a ang hegemoniya kang Hiligaynon, bisan sa panulatan lamang.
Sa tadlung nga hambal, tatlo ka mga historikal nga hitabo kag mga institusyon pangkatiringban and nangin kabangdanan kang hegemoniya kang Hiligaynon, nga nagpaubus kang Kinaray-a: 1.) ang pagtubo kang syudad kang Iloilo bilang kusug pang-ekonomiya kag nangin sentro kang pangalakal, politika, relihiyon, sining kag kultura; 2.) Ang pagtukod kang mga imprenta kag pamantalaan sa Iloilo; kag 3.) ang impluwensiya kang mga iskolar kag manunulat nga Ilonggo.
(Sundi ang kasugpon "Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a")
[9] Encarnacion Gonzaga, “Bisayan Literature (from Pre-Spanish Times to 1917). M.A. Thesis, University of the Philippines, 1917 p. 24, kag Emilio Zaldivar, “Sanday sin-o ang Silin-ohon sa aton Panulatan?” Hiligaynon, 28 November 1951, p. 51, ginmuno ni Ma. Cecilia Locsin-Nava, (2001). History and Society in the Novels of Ramon Muzones, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, p. 41.
[10] Basaha ang sanaysay nga “Clemente Samulde (1910-1984), sarswelista” sa pahina ____.
[11] Ginsulat ni Padre J. Kaufmann, sangka misyonaryo nga Mill Hill nga nangin kura paroko kang Igbaras, Iloilo. Ginbalhag kang La Editorial sa Iloilo kang 1935.
[12] Ginbalhag kang University of the Philippines Press kang 1968.
[13] Basaha si Doreen G. Fernandez, “A Survey of Hiligaynon Literature,” sa Joseph A. Galdon, ed. Salimbibig: Philippine Vernacular Literature. Quezon City: The Council of Living Traditions. 1980.
[14] Lucilla V. Hosillos, Hiligaynon: Text and Context, Quezon City: Aqua Land Enterprises, 1992, p. 7.
[15] Sa Filipino National Literature: Creation, Emergence, Contexts, Iloilo City: Seguiban Printers and Publishing House, 2001, pp 64-65, ginpahayag ni Lucila Hosillos nga “Kinaray-a is spoken in the rural areas and the hinterlands.”
[16] Juanito Marcella, “Ang Panitikang Hiligaynon,” sa Efren R. Abueg, ed. Manunulat: Mga Piling Akdang Pilipino. Manila, 1970. p. 144. Ang lubad sa Ingles kay Alex C. Delos Santos sa The Rise of Kinaray-a (2003).
[17] Santiago Alv. Mulato, “Ang Hiligaynon,” sa Ani 10, ginbalhag sang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas, 1989. p. 7-8.
[18] Consuelo M. Damaso, “Hiligaynon Drama,” sa Philippine Drama: Twelve Plays in Six Philippine Languages. Quezon City: University of the Philippines, 1987.
[19] Ma. Cecilia Locsin Nava, History and Society in the Novels of Ramon Muzones, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2001. pp48-49.
[10] Basaha ang sanaysay nga “Clemente Samulde (1910-1984), sarswelista” sa pahina ____.
[11] Ginsulat ni Padre J. Kaufmann, sangka misyonaryo nga Mill Hill nga nangin kura paroko kang Igbaras, Iloilo. Ginbalhag kang La Editorial sa Iloilo kang 1935.
[12] Ginbalhag kang University of the Philippines Press kang 1968.
[13] Basaha si Doreen G. Fernandez, “A Survey of Hiligaynon Literature,” sa Joseph A. Galdon, ed. Salimbibig: Philippine Vernacular Literature. Quezon City: The Council of Living Traditions. 1980.
[14] Lucilla V. Hosillos, Hiligaynon: Text and Context, Quezon City: Aqua Land Enterprises, 1992, p. 7.
[15] Sa Filipino National Literature: Creation, Emergence, Contexts, Iloilo City: Seguiban Printers and Publishing House, 2001, pp 64-65, ginpahayag ni Lucila Hosillos nga “Kinaray-a is spoken in the rural areas and the hinterlands.”
[16] Juanito Marcella, “Ang Panitikang Hiligaynon,” sa Efren R. Abueg, ed. Manunulat: Mga Piling Akdang Pilipino. Manila, 1970. p. 144. Ang lubad sa Ingles kay Alex C. Delos Santos sa The Rise of Kinaray-a (2003).
[17] Santiago Alv. Mulato, “Ang Hiligaynon,” sa Ani 10, ginbalhag sang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas, 1989. p. 7-8.
[18] Consuelo M. Damaso, “Hiligaynon Drama,” sa Philippine Drama: Twelve Plays in Six Philippine Languages. Quezon City: University of the Philippines, 1987.
[19] Ma. Cecilia Locsin Nava, History and Society in the Novels of Ramon Muzones, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2001. pp48-49.