Pulong nga Namat-an
ni Jesus C. Insilada
Karang nagligad nga ika-14 kag ika-21 ka Oktubri 2015, maswirti ako nga nangin reaktor nanday Dr. Leoncio Deriada kag Dr. Alice Tan – Gonzales bilang mga manoghambal-paramangkutan sa ginapatigayon nga Forum on Hiligaynon Language.
Dyang lihuk ka UPV Language Program naglibot sa nagkalainlain nga distrito sa probinsya ka Iloilo. Nakalab-ot dya sa Dumangas karang Oktubri 14 para sa ikaapat nga distrito, kag sa Barotac Viejo karang Oktubri 21 para sa ikalima nga distrito.
Sa covered gym ginhiwat ang hinun-anon sa Dumangas nga ginpasakupan ka mga manunodlo sa elementarya halin sa nagkalainlain nga mga banwa sa ikaapat nga distrito. Ginpaambit ni Dr. Deriada ang pilosopikal-historikal-kultural nga ginhalinan kag sadsaran ka linggwahi. Si Dr. Alice Tan Gonzales nagpaambit ka pira ka mga pahanumdum para sa nagakaigo nga paggamit ka Hiligaynon bilang midyum pangtudlo sa sulud-klasihan. Nagpaambit man tana ka ana sugidanun pangbata nga “Ang Pagpasimpalad ni Chikitiki Sa Ibabaw Sang Lamesa” kag ana ginpakita ang isa ka istratihiya kon paano matudlo dya nga sugidanun. Katapusan nga bahin ka hinun-anun ang pagpamangkut ka mga partisipante sa mga manoghambal-paramangkutan kag mga reaktor. Kulang ang isa ka hapon para sa duro nanda nga mga pamangkot, mga problima, kag mga riklamo. Ginbuyagyag ka isa ka manunudlo nga duro ang sala sa anda ginagamit nga libro. Hay linggwahi nanda tana dya, indi tanda mabindihan tuhoy sa konteksto. Nasulat sa libro nga kuno ginapamurot ang mga igi sa dagat. Paano dya natabo? Sa sapa tana nagaistar ang igi. Naugtan si Sir Deriada sa ana nabatian. Ano abi hay kon magbuul man ka mga manunulat ang DepEd, wara sanda nagabuul ka paramangkutan nga matawag eksperto kag otoridad sa napili nga pulong.
Bilang reaktor, nagtao ako ka akun mga inagihan-prupisyunal sa paggamit ka Hiligaynon. Ginsaysay ko nga bilang nagasugod nga manunulat, una ako nga nagsulat sa Inggles kag Tagalog. Karang nagpasakup ako sa SanAg Writers Workshop, ginhingyo kami ka mga panelist nga magsulat sa ginmat-an nga pulong. Sa pagkamatuod, Karay-a ako. Nagaragumu ang pagsambit ko ka akun pulong.
Pagpati ni Dr. Deriada nga ang Hiligaynon naghalin sa Kinaray-a. May pira tana ka mga tinaga nga ginsambit bilang pamatuod. Bangud kuno ang mga Intsik indi makapatunug ka ‘l’ gani ang kalabanan ka mga tinaga sa Kinaray-a nga may “r” nangin “l” sa Hiligaynon. Gusto ko tana patihan. Kinaray-a gid abi ako nga tunay. Pay indi ko man sarang ikumparar dyang darwa ka pulong. Kay kada sanda ka kinaiya kag katahum. Kon nagasulat man ako sa Hiligaynon dya bangud kinahanglan ko magsulat. Akuon natun nga mas nauna ang panulatan ka Hiligaynon sangsa Kinaray-a. Dya bangud ang mga manogbantala kag manogpamuad ka mga sinulatan karang una, taga-syudad. Gani, ginpili nanda nga magsulat kag magbalhag sa amo ka dya nga linggwahi. Isa pa, ang lingwahi ka simbahan, ka radyo, ka pahayagan, kag pamulong-pulong sa mga pagtiriripon, gamit ang malulo kag malubay nga Hiligaynon. Pay sa tulad, indi man magpaurihi ang Kinaray-a. Malawig ruman ang listahan ka mga manunulat/iskolar nga nagtao ka panahon sa pagsulat/pagtuon sa/ka Kinaray-a. Pay kulang pa gid ang mga nahimo ka mga manunulat/iskolar agud makahuman ka sangka ortograpiya. Bisan gani ang ortograpiya ka Hiligaynon nga ginhuman ka sangka grupo ka mga manunulat ginaduhaduhaan pa kon amo gid man dya ang angay nga gamitun sa pagtudlo. Mas nauna nga nakahuman ang mga grupo ka mga manunulat ka mga giya kag pagsurundan para sa istandard nga gamit ka Hiligaynon. Pay dya kulang pa gid. Kinahanglan pa ang dugang nga pagpanikasug kag paghugpung ka mga manunulat kag mga iskolar sa gwa kag sa sulud ka akademya.
Bilang tumanduk nga Karay-a, makabatyag ako kahisa bangud, sa pagkamatuod, wara pa may nahuman nga ortograpiya para sa Kinaray-a. Ang kada manunulat, may ginasunud nga ana pagsurundan sa panigbato kag grammar. Gani, marahalun gid nga may paghinun-anun ang mga manunudlo, mga manunulat/iskolar, mga tawo sa midya, kag tanan nga nagagamit ka dya nga pulong.
Hanggud gid nga ipasalamat natun nga may mga grupo kaangay ka Dungug Kinaray-a nga ang tinutuyo amo nga pasanyugon ang paggamit ka Kinaray-a kag agud magtao ka mga pagsurundan kag giya sa nagasinandag nga paggamit ka dyang nagaragumu natun nga pulong. Pay dya nga mga pagpanikasug indi pa tuman agud masabat ang mga problima sa paggamit ka Kinaray-a sa sulud-klasihan.
Kon mabudlay para sa mga manunulat nga magsulat sa pulong nga wara pa may nahuman nga ortograpiya, ano pa gid ayhan ka budlay ang magtudlo sa sulud-klasihan gamit dya nga pulong? Kon pamatian lang ang mga riklamo ka mga manunudlo, nga kon sanda pa ang pahambalun, malagdus pa ang priparasyon para sa MTBLE, ginbahit dun. Pira run ayhan ka gantangan kag panigahan ang nabuta kag nag-ararawas sa duro lang nga mga riklamo kag mga problima nga anda ginluad. Pira sa mga ginarariklamo nanda ang kakulang ka taramdan kag mga libro sa pagtudlo ka Kinaray-a. Mayad lang ang Hiligaynon, may nahuman dun nga modyul/giya para sa manunudlo. Pay duro pa gihapon ang riklamo nga duro ang riligwatun sa dya nga taramdan.
Sangka bes, nabukadan ko ang nutbok ka akun hinablus. Sa una tana nga halintang sa elementarya. Hiligaynon ang ginagamit ka ana maistra sa pagtudlo kananda bisan pa nga “‘Kinaray-a” ang amun linggwahi sa amun banwa sa tunga nga parti ka Panay. Indi ko mahangpan kon insa nag-amo ka dya. Tamad lang basi ang ana maistra sa pagligwat-pulong halin sa Hiligaynon paagto sa Kinaray-a. Ukon basi indi tana makamaan magtudlo ka ana pulong. Ay, maan, daw sa indi man mapatihan. Amo dya ang ana linggwahi nga ginangasal humalin kato nga nakatuon tana maghambal, indi na pa matudlo sa kabataan? Nasuya ako sa mga manunudlo nga nagahambal nga indi sanda makamaan magtudlo gamit ang Mother Tongue. Mas nahulasan pa kuno tanda magtudlo gamit ang Tagalog ukon Inggles. Karadlawan kag indi gid mapatihan. Ang pagpati kag prinsipyo na ka dya amo nga mas madali daad kananda ang magtudlo hay kabisado run nanda ang pagagamitun nga pulong. Sa pagbanta ko, namag-ohan lang ang mga manunudlo natun. Hambal gani ka iba, paanad-anad man lang da.
Gani marahalun gid nga may paghinun-anun pareho ka ginpatigayon ka Language Program ka UPV sa nagkalainlain nga mga distrito sa probinsya ka Iloilo. Man-an ko, nagapangita lang sanda ti buylo agud masundan duman dya nga hirikuton. Sa ikaduha nga kahigayunan, daad Kinaray-a duman ang anda taw-an ka pagtamud.
Kinahanglan ang pagburuligay ka mga manunudlo, mga iskolar, mga eksperto, mga taga-midya, kag mga hubon ka mga manunulat sa sulod kag gwa ka unibersidad. Sa paghinun-anon kag pagburuligay, ang mabug-at nagamag-an, ang mabudlay nagahalay!
Marahalun nga ang isa ka manunudlo may positibo nga pagbaton ka mga pagbag-o. Sa pagkamatuod, indi matawag nga bag-o dyang MTBLE. Karang una pa nga dinag-on, gingamit run ang namat-an nga pulong bilang midyum ka pagtudlo sa nauna nga mga grado sa elementarya. Ayhan, ang pira sa atun mga ginikanan produkto ka dyang programa. Ugaring bangud sa pagbag-o sa pangulohan ka gobyirno, nagabag-o-bag-o man ang mga programa nga gusto nanda ipatuman.
Nagapati gid ako nga mayad ang resulta ka dyang paggamit ka namat-an nga pulong bilang midyum sa pagtudlo sa nauna nga mga grado sa elementarya. Dya bangud wara run ti bata nga mahipus lang. Tanan makahambal kag makasabat ka mga pamangkut ka maistro kag maistra. Wara run ti sablag kag indi magkururu ang anda mga dila sa pagpahayag ka anda paino-ino. Halay para kananda ang pulong nga ginagamit sa sulud-klasihan.
Ang sabat ko sa mga manunudlo nga kuno nabudlayan gid sa pagtudlo gamit ang namat-an nga pulong, paanad-anad man lang dia. Kon namag-ohan man sanda, marahalun gid nga magpadayon sa pagtuon kag indi magsarig lang sa kon ano ang nagaabot kananda nga mga taramdan kag teksbuk. Kulang pa gid man ang mga taramdan kag mga giya sa pagtudlo. Kon may mga libro man nga nahuman, duro pa ang mga sala sa kaundan kag kinahanglan nga matanda ang manunudlo kon ano ang dapat ligwatun. Nakadepende sa alima ka maistro kag maistra kon paano makatudlo ti nagasinandag sa mga bata. Kinahanglan lang nga bukas sa dugang nga dapat maman-an, may pagpanikasug nga mapanami ang pamaagi ka pagtudlo kag nagapangita dugang inog- itudlo sa mga bata, may inobasyon, may sensibilidad kon ano gid ang pamilyar sa mga bata sandig sa anda kultura, tradisyon, interes, kag mga hitabu nga anda run naeksperyensyahan.
Marahalun man nga ang mga maistro kag maistra nagapamangkut sa anda kaugalingon kon ano ang anda mahimo agud mas mapatin-ad pa gid ang paggamit ka Kinaray-a. Kon sagad sa pagsaylo-pulong, makaligwat sanda ka mga kanta, sugidanun, ukon hurubatun halin sa Hiligaynon paagto sa pulong nga dya. Kon sagad man sanda magsulat ka binalaybay ukon sugidanun, pwidi gid makasulat agud magamit sa pagtudlo sa sulud-klasihan. Pwidi gid maasoy liwat ang mga epiko, mga hurubatun, mga mito, mga inagihan sa kabuhi, tuod nga mga hitabu, mga drama sa radyo, mga ambahanun, kag duro pa. Kilala ayhan ka mga bata ang anda mga parti ka lawas sa pulong Kinaray-a? Matawag nanda ayhan ang mga hilamun kag mga bulak sa lokal nga mga ngaran? Ang mga nagaistar sa suba, sapa, gibwangan, kag dagat makilala nanda tanan?
Kon ginabuksan lang ka maistro ukon maistra ang ana mga mata kag baratyagun sa ana duna nga palibot, duro gid ang ana sarang matudlo sa mga bata. Marahalun gid sa isa ka manunudlo nga nagapamati-bati sa nauna kana sa duyan, padayun tana nga nagatuon, kag may pagpalangga sa ana kultura. Sigurado nga matudlo na gid ka mayad ang ana liksyon gamit ang Kinaray-a.
Nahisa gid ako sa ginpatigayon nga paghinun-anun tuhoy sa pulong Hiligaynon. Handum ko gid nga ang masunod nga hirikuton amo ang paghinun-anun ka mga iskolar/eksperto/manunulat/mga tawo sa midya kag mga manunudlo sa paggamit ka Kinaray-a. Sa atun pagbinuligay, maabot ang panahon, indi run kita mamurot ka igi sa dagat!
- Katapusan -
Pamaan:
Sa tulad, may ginahikot run ang Dungug Kinaray-a Inc. agud mahuman ang Ortograpiya kang Kinaray-a, nga mangin giya kag pagsurundan ka mga manunulat, manunudlo, kag luyag magtuon kang Kinaray-a. Ginalauman nga matapos dya sa masunod nga mga binulan.