Karang ika-15 ka Siptyimbri 2019, nagpamolongpolong ako sa atobang ka disiotso ka pamatan-un nga ginapilian ka anom ka finalists nga magatiglawas ka Rihiyon Sais para sa nasyonal kag pinal nga halintang ka pagpili ka Ten Outstanding Students of the Philippines (TOSP).
 
Isa sa marahalun nga pahanumdum ko kananda amo nga mangin handa sa kasakuun nga amo ang matoodtood nga primyo ka mga pagkilala kag mga pasidungug.
 
Ginsogid ko kananda nga amo to nga sinimana, nagsororogpon ang akun mga hirikoton halin sa mga obligasyon ko sa akun iskwilahan paagto sa mga imbitasyon kag ginbaton nga mga orobrahon bilang kabahin ka akun adbokasiya.
 
Antis ang adlaw ka akun pagpongko bilang pono nga tagpamatbat sa intirbyo ka dyang mga pamatan-on, toya ako sa San Jose de Buenavista, Antique agod magtao ka masterclass diin nakighinun-anun ako sa kaimaw nga mga manonolat sa Kinaray-a tohoy sa pagsolat ka sogidanun kag nobila.
 
Pagkaaga, Dominggo, alas kwatro pa lang nagbantay run ako ka Ceres padolong sa Syodad Iloilo para sa nahinambit nga intirbyo ka TOSP sa Bisayas Nakatondan. Nahuyukan ako sa sarakyan nga amo ang nangin sogpon ka naotod ko nga torog bangud may dapat hingabotan.
 
Pagkatapos ka intirbyo ka disiotso ka finalists, ginpili namon nga apat tanan ka tagpamatbat ang anum ka opisyal nga tiglawas ka Rehiyon Sais.
 
Samtang nagapamolongpolong ako sa gabii ka pasidungug,  hilmonon sa akun limug nga nagapaayad ako sa trangkaso. Nagahambal ang pamilya ko nga basi kinahanglan ko magpahoway. Nagapahanumdum sanda nga indi ko pagpabay-an ang akun lawas. Hambal ko, kolang lang dya sa doro nga inum ka tobig kag mabawi lang ako sa torog kon magtorotawhay.
 
Gindogang ko sa akun pamolongpolong nga normal lamang sa kabohi ang mangin masaku. Para kanakun, ang kasakuun sangka pamat-od. Ginapili natun nga mangin masaku bangud may mga bagay kita nga ginsogdan nga gosto natun gilayon taposon. Masaku kita bangud doro nga mga tawo sa palibot naton ang nagapati kanatun kag nagakinahanglan ka atun pagpangalagad. Ang kasakuun nagakahologan nga doro ang luyag natun himoon para sa kaaraydan ka tanan.
 
Piro wara nagakahologan nga sa kasakuun, indi run makadumdum magpahoway. Kinahanglan gid ka lawas ang pahoway. Bangud matapos nga makapahoway, mapadayon doman hikot ka nagasororogpon nga mga trabaho.
 
Pagkaaga, Lonis, dulum pa ako nagsakay sa taxi pa-Airport. Samtang nagaholat ka iroplano pa-Manila, nagpiyongpiyong ako gamay. Samtang nagasakay sa iroplano, napisokan man ako. Amo dya ang akun paagi nga makakalit sa pagtorog agud makabawi sa polaw. Bangud nakapiyongpiyong, nagmayad ang akun pamatyag samtang nagapakigbahin ka akun istorya kag adbokasiya nga Culture-based and Inclusive Education bilang isa ka dinapit nga manoghambal sa Global Teachers Prize Ambassadors Forum nga ginhiwat sa Syodad Quezon.
 
Tulad nga adlaw, dya run ako sa Iloilo. Midyo matorotawhay run ang akun iskidyol. Dya ako nga nagaporopatawhay higop ka sabaw ka tinuum kag nagapahinayhinay suyup ka butung ka niyog sa isa ka karan-an marapit sa Iloilo International Airport. 

 
Sa madumduman ko, ona ako nagsolat ka mga tinaga ka sangka kanta ka rang nagligad nga toig para sa amon pangborothoan nga himno nga gintig-olohan ko “Tagdihon ka Handum” nga ang ginatumud, syimpri, ang iskwilahan nga ginapangalagaran ko tulad nga amo ang Caniguan National High School. Ang nasambit nga himno may amo dya nga panogod:
 
Caninguan National High School
Sa pag-onongay nahuman
Sa banglid ikaw gintokod
Kag ang pokatod nagtapan.
 
Kadyang nagligad nga mga binolan, naboyok ako sa pagsolat ka mga binalaybay sa Kinaray-a agud pagahimoon nga kanta. Ona ko nga ginsolat ang binalaybay nga “Mas Labi nga Nagapalangga ang Nagabiya” para sa isa ka mogo nga pilikola okon sintas nga ginhimo ka mga bata agud ipasakop sa lokal nga paindis-indis. Ginsanto ko ang kaondan ka kanta sa sogidanun ka sintas diin dya gingamit. Amo dya ang bog-os nga kaondan ka kanta:

Hmmmmm
Lalalalalalala
Hmmmmm …
 
Patawara ako, ako ang nagbiya
Pahidan ko wara pagtogon nga loha
Balonon ko indi ang imo mga sala
Kondi ang handum ikaw liwat makita.
 
Abata ako kon ikaw masoboan
Pangitaa ako sa pihak nga dalan
Malipat man ikaw kanakun magsogat
Sa paghandoraw ako mapadayon.
 
Pananglitan sa orihi kita magkita
Sokmaan mo ako sa akun pagbiya
Patawara ako, ikaw ang may sala
Nagbiya ako nga nagapalangga.
 
Nagbiya ako nga nagapalangga,
Patawara ako, ikaw ang maysala
Pagpaiway ang magahilway
Sa gogma mo kanakun naglas-ay.
 
Hmmmmm
Lalalalalalala
Hmmmmm …
 
Sa gabii ka pagpadungug sa nagdaraug nga mga sintas, ginkanta ka sangka maistro ang pangamoyo nga ginsolat ko nga gintaw-an ka milodiya ka amun pari dya sa parokya sa barangay diin nahamtang ang amun iskwilahan. Ang pangamuyo may kataposan nga mga linya nga:
 
Obayi kami sa amun pagpolaw
Asta nga ang langit
Sa pamanagbanag magasanaaw.
 
Ginalangkag gid ako sa akun ginaobra kag kada pamatian ko ang mga tinaga ka ginsolat ko nga binalaybay nga nangin kanta, indi mahakup ang akun kalipay. Ang akun pagsolat ka rang ona ginabasa lamang. Sa tulad, dya nagtikang isa ka halintang pasaka bangud ang mga tinaga nataw-an ka milodiya. Amo pa lang ako nakasolat ka mga tinaga ka kanta gani ginaganahan gid ako sa pagpadayon ilabi do gid nga nagaamat doro ang mga kahigayonan nga ako makadihon ka mga tinaga para pagakantahun.
 
Bangud sa akun paglosong sa isa ka patag nga amo ang paghimo ka sintas, naboyo kag nawili ako sa pagdihon ka mga tinaga ka kanta nga pagagamitun bilang opisyal nga soundtrack ka sintas.
 
Sa pagsogod ka toig 2019, nahuman ko ang mga tinaga ka sangka kanta nga nangin opisyal nga theme song ka pinakaona nga Suguidanon Film Festival sa akun banwang Calinog. Dya nga film festival ginasakdag ka CineKasimanwa, ang pinakaaktibo kag pinakamalawid nga film festival indi lang sa Bisayas Nakatungdan kondi bisan sa bilog nga Pilipinas. “Sintas ang Kabohi” ang tig-olo ka bag-o ko nga obra. Ang tono ginhimo ka sangka sagad nga mosikiro sa Dakbanwa Iloilo sa bolig ka akun music teacher sa Caninguan National High School. Mas ginlangkag pa gid ako sa plano nga bohatan ka MTV ang amo nga kanta. Gilayon nga nagpasogot si Direk Elvert Bañares, tagtokod ka CineKasimanwa kag isa ka tampad nga abyan, nga nagbolig agud mahoman ang MTV. Ako ang nangin director ka MTV kag si Direk Bañares ang nangin director of photography, editor, kag nagbolig pa gid sa production design.
 
Toman gid ang pagpabogal namun ka rang ginlunsad ang MTV sa gabii ka pagpasidungug ka mga sintas sa Calinog. Doro ang nagbolig sa production, mga nagsalida sa bidyo, kag syimpri pa ang nagkanta nga si William Jess Laurence Medez Centina nga istudyanti ka Calinog National High School nga sa ika-walo pa lang nga halintang. Hanggud gid nga pagpasalamat namun sa lokal nga pangolohan, mga opisyalis ka banwa paagi sa mga opisina ka tisoriro kag tourism officer. Handa gid sa tanan nga tion ang mga katapo ka komitiba para sa pinakaona nga Suguidanon Film Festival. Amo dya ang kaondan ka kanta:
 
Sintas ang kabohi
May panogod, may kataposan
Kita ang bida
Ka atun panaysayun.
 
Sintas ang kabohi
May matang’ nagaturuk
Ka atun pagsalida
Sa obos, takas, kag tabok.
 
Maragtas kag mga handum
Para sa sintas …
 
Atun ipakita, ipabati
Doag kag lanton
Ka pagka-Calinognon
(Suguidanon) magapadayon
Kita magadihon
Ka ana kasogpon.
 
Sintas ang kabohi
Dyos ang nagagahum
Sa papil sa kalibotan
Ano ang imo ginatungdan?
 
Lanton man magalibag,
Soga magapiraw,
Iksina sa pilikola
Pagtoron-an sa pagbogtaw.
 
Kon ka rang ona, binalaybay lang gid ang akun ginasolat, sa tulad, may mga oportonidad nga ang akun mga tinaga pagahimoon nga kanta. Ginalangkag gid ako nga ang akun mga sinolatan waay lang ginabasa kondi ginadapatan ka lanton kag mangin theme song ka sangka pilikola okon ka pista ka mga sintas.

May mag-asawa nga nagaistar sa bokid sa tama ka taas nga balay nga human sa kawayan kag nipa. May inaypan sanda nga bata nga tawgun natun kay Isoy. Naporot nanda sa higad ka dalan ang bata kag bangud indi run sanda makabata hay pariho dun sanda nga mal-am, gindara nanda paoli ang nasapwan nga bata indi agud kabigun bilang matood nga anak kondi agud himoon nga sorogoon.
 
Karang naghuruhanggud run si Isoy kag makapati run ka anda isogo, wara patay ang anda sogo sa bata ─ mamorot ka kohol, mangita ka torolahon, masag-ub ka tobig, mamobod ka manok, manilhig ka ugsadan, makalat ka kanding, kag doro pa.
 
Haros tanan nga orobrahun isogo nanda kay Isoy maglowas lang sa pagsogo kana nga magraha okon magbolig sa pagraha. Nahadluk sanda nga maonahan sanda ka bata sa pagtiraw ka anda pagkaun. Nahadluk man sanda basi oboson ni Isoy ang anda pagkaun bangud sa anda paglantaw, tama ka parakaun dya nga bata. Bisan itip run lang kag sabaw ang nabilin para kana, wara gid ti momho okon sangka toro nga sabaw nga mabilin bangud siput gid dya ni Isoy. Bangud parakaun, madasig nga nagbahul ang lawas ni Isoy.
 
Sangka sirum, nag-ihaw ka manok ang mag-asawa nga idapli sa mahomot kag nagaaso-aso nga malido.
 
Agud indi magsinabad kananda samtang nagapanamit ka anda panyapon, ginsogo nanda si Isoy nga magsag-ub ka tobig sa busay sa pihak nga kalbangan.
 
“Nay, Tay, may toboran man dyan sa ubus lang ka balay,” sabat ni Isoy nga ginahaklu ang nagasamo nga homot ka tinola nga manok kag osbong ka tinig-ang nga malido.
 
“Gahud ikaw, Isoy, a. Marason kaw gid. Toya ikaw sag-ub ka tobig sa busay sa pihak nga kalbangan hay tama to ka sinaw ang tobig kag matorotam-is pa,” sikmu ka ana hilaw nga nanay.
 
“Panaw run, Isoy, hay indi lang banga ang magmara, pati ang tubug namun magmara man,” koon ka hilaw na nga tatay nga gindohol pa ang bayong nga human sa layon nga kawayan.
 
Ginhakus ni Isoy ang bayong kag dalidali nga nagpadolong sa busay sa pihak nga kalbangan. Matapos makasarok ka tobig sa busay, gilayon nga nagdagundagun tana sa pagbalik sa anda balay. Nagakatilwa ang tobig sa sulud ka bayong sa ana sobra nga pagdalidali. Pangamoyo na gid nga bisan karubkub lang kag sabaw, may mabilin para kana.
 
Pag-abot sa atobang ka anda mataas nga balay, nahangyus tana nga napasaka run ang hagdan. Indi tana makasaka sa anda mataas nga balay nga human sa kawayan kag nipa. Gutum dugid tana bangud mataas nga kalbangan ang ana gintaklad agud lamang makasag-ub sa busay nga may tobig nga tam-an ka sinaw kag matorotam-is.
 
Mabatian na halin sa idalum ang pag-istorya ka ana hilaw nga tatay kay nanay.
 
“Ay, abaw sa pagkanamit ka atun ihapon ─ tinola nga manok nga may hilaw nga bonga ka kapayas kag dahon ka balonggay nga may aslum nga labog,” koon ka anang hilaw nga nanay.
 
“Huud, namit gid. Daw indi ako mag-ontat sa pagkaun,” sabat ka anang hilaw nga tatay nga daw indi makamitlang ka mga tinaga bangud nagamoal ka kan-un kag batikolon.
 
Nagparapit tana sa harigi. Gosto na magtakras sa harigi. Ogaring, doro ang sobay sa harigi bangud ginaamag nanda ang lana ka niyog nga hungud nga ginpahid ka ana hilaw nga mga ginikanan agud indi na matakras ang harigi.
 
“Tay, tontoni ako ka hagdan,” pakitlooy ni Isoy.
 
“Ilam tana kay Nanay mo,” sabat ka ana hilaw nga tatay.
 
“Nay, tontoni ako ka hagdan,” pakitlooy ni Isoy.
 
“Ilam tana kay Tatay mo,” sabat ka ana hilaw nga nanay.
 
Ginliwan ni Isoy dya nga pagpakitlooy asta nga naobos run ang tanan nga pagkaun. Imbis nga sangka gurut nga pataw ang iholog kana, ponyal nga gingamit sa pag-ihaw ka manok ang ginholog ka mag-asawa.
 
Ginporot ni Isoy ang ponyal. Sa sobra nga kalain ka buut ni Isoy, nagpanaw tana parayo bitbit ang ponyal.
 
Nakalab-ot tana sa kakahoyan. Sa kagutum, nagsaka tana sa kahoy nga batwan. Bisan tama ka aslum ang bonga ka batwan, ginkaun ni Isoy bangud tama gid tana ka gutum.
 
Matapos makakaun ka maaslum nga bonga ka batwan, nagsandig si Isoy sa sanga ka kahoy. Sa sobra na nga kakapoy, natorogan tana dayon. Pagkabogtaw na, aga run kag ana dayon namotikan ang hanggud ka tama nga baboy-talonon nga nagalagawlagaw sa idalum ka pono ka batwan.
 
Namolalungan na nga bisan sa ana katorogon, ginakaptan na man angud ang ponyal nga ginholog ka ana ginakilala nga mga ginikanan. Ginpinsar na nga kon madakup na ang baboy-talonon kag maihaw, indi tana magutum sa malawig nga inadlaw.
 
Ginturukturuk na ang ginakaptan na nga ponyal. May dogo pa dya nga nagmara sa tarum. Nagbuul tana ka tatlo ka bonga ka batwan. Ginpahidan na ang tatlo ka bonga ka batwan ka dogo nga nagmara sa tarum ka ponyal. Gintohog na ang tatlo ka bonga ka batwan nga ginpahidan ka nagmara nga dogo sa ponyal. Gintohog na dya ang tatlo ka bonga ka batwan ka ponyal kag ginholog sa ingud ka baboy talonon.
 
Dayon nga ginsimhotan ka baboy-talonon ang ginholog ni Isoy. Gilayon nga gintulun ka baboy-talonon ang bonga ka batwan nga natohog sa matarum nga ponyal. Hinali lang omoy-oy ang baboy-talonon matapos na matulun ang tatlo ka bonga ka batwan nga natohog sa ponyal.
 
Gilayon ni Isoy nga gindara sa marapit nga bosay ang patay nga baboy-talonon. Ginkoot na ang ponyal nga natulun ka baboy-talonon kag amo to ang gingamit na sa pag-ihaw ka baboy-talonon.
 
Matapos maihaw ang baboy-talonon, nangita tana ka darwa ka laya nga bagakay nga ana ginkiskis agud makapamakut ka kalayo. Dayon tana nga naghimo ka doro nga arasalan nga kawayan kag gin-asal na ang tanan nga karni ka baboy-talonon.
 
Sa pihak nga bahin, namotikan ka mowa ang pagtook ka aso sa kagolangan. Nahaklu na ang kahomot ka inasal nga baboy-talonon.
 
“Kokot, kokot. Kokotun ko itlog mo,” pamahug ka mowa.
 
“Indi pagkokota, itlog ko,” sabat ni Isoy. “Taw-an ko ikaw ka inasal nga baboy-talonon,” tanyag na.
 
Nagmorarag gid ang mga mata ka mowa kang ana makita ang doro nga inasal nga baboy-talonon.
 
Dalidali nga ginbitbit ka mowa ang nabaton nga doro nga inasal nga baboy-talonon.
 
Bilang pagpasalamat, ginbilinan ka mowa si Isoy ka bolawan nga singsing nga may tampok nga hiyas nga bato. Wara run makapasalamat si Isoy bangud hinali run nga nadora ang mowa.
 
Nagpadayon si Isoy ka pagpanaw padolhog sa patag bitbit sa ana too nga alima ang bolawan nga singsing nga may tampok nga hiyas nga bato kag sa ana wala nga alima ang ponyal nga may langsa pa ka dogo ka baboy-talunon.
 
Nalubsan ni Isoy ang sangka alahasan kag ana ginpakita sa mal-am nga alahira ang singsing na nga dara. Nagmorarag gid ang mga mata ka mal-am nga alahira kang ana ginlantaw ang singsing bangud tonay dya nga bolawan nga may tampok nga hiyas nga bato. Gilayon nga ginsogilanun ka mal-am nga alahira si Isoy. Ginsaysay ni Isoy ang ana kabohi kag kon paano nga nagaisahanun tana nga nagapanaw. Indi magpati ang mal-am nga alahira. Piro ginpakita ni Isoy ang ponyal bilang pamatood. Ginsaysay na man sa kahambal kon kay sin-o naghalin ang bolawan nga singsing nga may tampok nga hiyas nga bato.
 
Gindara ka mal-am nga alahira si Isoy sa anda balay. Nalipay gid ang bana ka mal-am nga alahira bangud wara sanda it bata.
 
“Baw, mayad hay may dara ikaw nga matarum nga ponyal. Poro dun habol ang tanan nga panghiwa sa kosina,” mono ka mal-am nga bana ka mal-am nga alahira matapos madaho ang ponyal.
 
Gindaho pa gid ni Isoy ang kwarta nga balor ka singsing sa darwa ka mal-am. Ona, sa mal-am nga laki ....
 
“Ilam tana kay Nanay mo,” pamaribad ka mal-am nga laki.
 
“Ilam tana kay Tatay mo,” pamaribad ka mal-am nga bayi.
 
“Kon indi kamo magbaton ka dyang kwarta, mapanaw dlang ako,” masinulub-un nga toaw ni Isoy bangud para kana, kon indi pagbatonon ka mag-asawa ang ginatogro na nga kwarta, wara man nanda tana ginabaton bilang matood nga bata.
 
“Ako ang mabaton,” koon ka mal-am nga laki.
 
“Ako ang mabaton,” koon ka mal-am nga bayi.
 
Gindaho ni Isoy ang papilun nga kwarta para sa darwa ka mal-am. Ginhakus nanda si Isoy bangud sa hanggud nga pagtoo ka bata nga indi nanda tana pagtontohon.
 
Ginkabig ka darwa ka mal-am si Isoy bilang matood nanda nga bata. Bangud sa kwarta nga balor ka ginbaligya nga singsing sa alahasan, nakapondar sanda ka parangabohian kag nakapatindug ka mataas kag mapag-un nga balay.
 
Nag-abot ang taggurutum sa kabokidan. Naglawig ang tag-irinit nga naglaya ka mga panggas sa banglid. Gin-aratay ang mga manok. Nagniwang ang mga karbaw, baka, kag kanding bangud wara it maharab nga matambuk nga hilamon. Nagdolhog ang taga-bokid nga mag-asawa agud indi magutman sa anda lugar.
 
Sa dalan, daw mapoklid sanda nga darwa sa kagutum. Ang mga pamalay nga anda naagyan wara man nagtogro kananda ka pagkaun bangud kolang man kananda ang anda pagkaun. Tubtub nga nakalubas ang mag-asawa sa mataas kag mapag-un nga balay.
 
“Tagbalay, tagbalay ....” panawag nanda.
 
Nabatian dya ni Isoy nga naggawa sa mataas nanda nga balkon.
 
“To, tontoni kami ka hagdan,” pakitlooy ka mal-am nga laki.
 
“To, tontoni kami ka hagdan,” liwan ka mal-am nga bayi.
 
Nabatian dya ka mag-asawa nga nagaraha ka tinola nga manok sa kosina. Bag-o pa nanda mamonohan si Isoy nga boksan ang ganhaan sa idalum, toya run ang bata agud sog-alawun ang kapoy kag gutum nga mga domaray-o.
 
“Nay, Tay,” singgit ni Isoy nga dayon nakilala ang darwa ka mal-am nga amo ang ana ginakilala nga nanay kag tatay sa bokid.
 
“Sin-o ikaw? Insa ginatawag mo kami nga nanay kag tatay?” haros dungan nga pamangkot ka darwa ka mal-am nga domaray-o.
 
“Kon indi ninyo madumduman ang bata, ayhan indi ninyo malipatan ang dya nga ponyal.” Ginpakita ka mal-am nga bana ka alahira ang ponyal.
 
“Isoy!” singgit ka darwa ka mal-am kag ginhakus ang bata nga nahamulag kananda bangud sa anda kadalok.
 
“Dali kamo sa kosina, nagapaninghamot run ang tinola nga manok,” panghagad ni Isoy sa darwa ka mal-am nga domaray-o.
 
Nahuya man ang darwa ka mal-am, wara dun sanda nag-isol sa pagpangagda kananda bangud tama run sanda ka gutum.
 
Matapos makakaun, nagpangayo sanda ka pasaylo sa anda inaypan. Nagpasalamat man sanda sa mal-am nga alahira kag sa ana bana sa pagsapopo sa anda nahamulag nga inaypan.
 
- Kataposan -

 
Tapos run ang bakasyon sa tag-irinit. Nagtupa run ang una nga uran kang Mayo. Nagaamat run bugnaw ang panahon. Sa indi magbuhay, magasugod run ang tag-ururan. Buut hambalun ka dya, magabukas ruman ang klasi sa Hunyo.
 
Bag-o magbukas ang klasi, balikan anay natun ang makahulugan kag indi natun malipatan nga bakasyon sa tag-irinit.
 
Para sa mga bata, masadya ang bakasyon. Tion dya agud magsipal kaimaw ang pariho nga pamatan-un ka mga sipal nga namat-an.
 
Madumduman ko ang pagpatial ko sa udtong-adlaw sa pagpanamang, sa pagpaharab kag pagpatubog kang karbaw sa suba kag sapa, ang pagsipal kang pukol nga human sa baras kag lutak, ang pagpanaka kang bugnay kag pagpangulabo. Sa pariho ko nga naghanggud sa uma, amo dya ang masami nga burohaton kang mga kabataan. Syempre pa, ang bakasyon sa tag-irinit tion man agud magbulig sa mga ginikanan sa obra sa balay kag sa pagbinangi sa mga obra sa uma.
 
Ang paghingapos ka bakasyon nagapahanumdum man kanakun ka nga hirikuton katong manogtapak ako sa mataas nga buruthuan. Matapos ang amun gradwasyon sa Alibunan kag naubos run papirma ang clearance, nakapahuway lang pira ka simana kag nagsugod ruman ang pag-asikaso ka mga kinahanglanun agud makabuul kang entrance exam sa Calinog Agricultural and Industrial College. Magluwas sa entrance exam, may medical exam man agod mapat-ud nga angay magbutho sa isa ka iskwilahan nga agrikultural kag industriyal diin ginapaabot ang isa ka istudyanti nga magahikot kang mga mabug-at nga mga obra sa uma.
 
Marayu kami sa banwa, kapin walo ka kilometro. Kang una, malaka ang nagabyahi nga dyip sa amun baryo. Gani, kinahanglan gid nga indi maglinaminday agud makahingabot kang dyip sa aga kag sa hapon sa pag-uli. Gilayon ginpamaan kanamun ang amun nabuul nga iskor kag kon sa ano nga batch natuon. Nakasulud ako sa una nga batch para sa oryintasyon nga may darwa ka bahin. Una, amo ang pagkilalahay kang tagsa-tagsa sa isa ka programa diin ang kada isa mapakilala kag mapaambit ka ana kinaadman. Sa madumduman ko, nagkanta ako “End of the World,” sangka kanta nga natun-an ko sa akun nanay. Duro ang nagpinalakpak kag naghambal si Sir Agripino Castro nga gulpi tana gintuyo pagkabati na ka akun limug. Nagkinadlaw ang tanan pati si Mam Elsa Medez nga isa ka bantog nga manunudlo kang musika.
 
Ang ikarwa nga bahin amo ang pag-obra sa uma agud ipakilala sa manugsulud nga bumurutho nga amo dya ang ginapaabot sa kada isa nga kinahanglan makamaan mag-obra sa uma bangud ang CAIC suno sa ana ngaran isa ka iskwilahan agrikultural kag industriyal. Sa sulud isa ka simana, naagyan ko magpanghilamon sa kampo kang tubo, magpanghampil sa taramnan kang paray, kag magpanghagbas sa katamnan kang mga kahoy nga nagapamunga. Sa nabilin nga darwa ka adlaw, tuya dulang ako sa ibabaw nagapuropanilhig sa idalum kang kakahoyan kaimaw ang pira ka kabataan halin sa Section 1 sa manaba nga buruthuan sa banwa.
 
Bilang bumurutho sa CAIC, kada Sabado may obrahanay pa gid sa katubwan ukon sa taramnan kang paray ukon sa babuyan ukon sa katamnan kang mga kahoy nga nagapamunga. Kon magsira gani ang klasi nga duro ang palta sa pagtrabaho, indi gihapon makaluwas bangud kon magpapirma kang clearance obrahan man sa gihapon ang mga inadlaw nga waay nabalikan.
 
Mabudlay matuod mag-iskwila sa CAIC bangud sa duro nga obra ilabi dugid sa uma pay waay ko dya ginahinulsulan. Bangud amo dya ang nagtudlo kanakun kag kanamun nga mga bumurutho nga mangin matandus, risponsabli, kag maaram magpalangga kag mag-atipan kang manggad kang lupa nga amo ang nagasustinir sa nagapanguna natun nga kinahanglanun nga amo ang pagkaun. Sa tulad, West Visayas State University run ang ngaran kang CAIC. Waay run ti laboratory high school. Nagbulag ang mataas nga buruthoan bilang Calinog National Comprehensive High School sa tulad. Sa likod ka dyang mga pagbag-o, nagapabilin sa akun handurawan ang matahum nga mga inagihan sa tag-irinit kang 1992, 1993, 1994, kag 1995.
 
Pira run ka tag-irinit ang nagligad, isa run ako ka manunudlo kag sa tulad, puno run kang isa ka mataas nga buruthuan. Dya nga tag-irinit sa tuig 2016 isa sa pinakamasaku ko nga bakasyon. Bakasyon ang atun tawag sa tagsa magsira ang klasi pay sa pagkamatuod, waay man kita ti bakasyon bangud padayon sa gihapon ang atun pagtrabaho.
 
Ginalangkag gid ang tanan sa pagbukas kang klasi. Dya nga Tuig Pangburuthuan 2016-2017, pagasugdan run ang Senior High School (SHS). Labaw sa ginabatyag nga pagpang-alang-alang amo ang kalangkag nga maatubang ang mga bumurutho kang pinakauna nga ika-11 nga grado. Isa dyang inyo kubus nga alagad nga napilian nga ipadara sa Dakbanwa Cebu agud magtambong kang National Training of Trainers for Common Topics. Gintigayon ang rehiyonal nga paghanas kang mga manunudlo para sa ika-11 nga grado kang Mayo 30 asta Hunyo 2, 2016. Sa amun pangtakup nga programa, ginbilin ko sa mga manunudlo nga natuon sa Class 7, ang amun advisory class ni Sir Fantillo, kaimaw ko man nga trainer, nga palanggaun nanda ang anda trabaho bangud sa pagpalangga, indi gid sanda magsala ukon magtalang. Nakita ko kag nabatyagan nga anda gid ginbaton ang pagpanghangkat. Sa amun pagbulagay, buta kang kalangkag ang anda mga mata nga magtudlo sa SHS kag nagsaad sanda nga tinguhaan nga mangin pinakamayad nga manunudlo sa kutub ka anda masarangan.
 
Ginsundan pa gid ang amo nga training kang duro pa gid nga trainings agud ihanda ang mga manunudlo sa ika-11 nga grado.
 
Matapos ang yadto nga training, nagbalik ako sa amun eskwelahan agod atubangun ruman ang mga buruhaton para sa pagbukas kang klasi. Isa sa pinaka- kalangkagan nga lihuk amo ang isa ka simana nga ‘Brigada Eskwela.’ Bisan pa may pira ka adlaw nga nagdungan sa akun commitments sa gwa kang iskwilahan, waay nagpabaya ang akun mga maistro kag mga maistra agud tungdan ang anda mga obligasyon kag agud mangin madinarag-un ang pagpatigayon kang ‘Brigada Eskwela.’
 
Husto gid ang hambal kang kadam-an nga ang mga manunudlo wara ti ginatawag nga bakasyon sa tag-irinit ukon pahuway sa tunga kang darwa ka simistri. Bangud sa kaduro kang mga obligasyon nga wara natapos, kinahanglan pa nga dar-un sa pagbakasyon ang anda mga trabaho. Bisan pa, makakalit gid sanda sa anda obra bisan masaku sa mga obligasyon sa balay ukon sa bakasyon sa dagat ukon sa uma. Amo gid man ka dya ang kalabanan sa mga manunudlo. Haros sa tanan nga tion, ang anda hirikuton kag mga tumuruon ang anda ginapanumdum.
 
Makaharawat-hawat ang pagbukas kang klasi para sa Tuig Pangburuthuan 2016-2017. Makasaysayan dya bangud tulad nga tuig magaumpisa ang ika-11 nga grado sa SHS. Kon ginalangkag ang mga istudyanti nga magatapak sa ika-11 nga grado, mas ginalangkag ang mga manunudlo nga magatudlo kananda. Sa pihak kang mga kakulangan, nagapabilin nga may paglaum. Ang ano man nga kabudlayan kag pagpanghangkat malampuwasan basta may katampad kag pagpalanggga sa napili nga prupisyon!
 
Good luck kanatun tanan!
 
- Katapusan -

Karang nagligad nga ika-18 ka Nobyimbri 2015, nagbasa ako ka akun papel nga may tig-ulo “Teaching in the Barangay: Praxis in Culture-Based Education” sa atubang ka mga iskolar ka National Commission for Culture and the Arts (NCCA) dya sa Bisayas Nakatungdan nga nagabuul ka Graduate Diploma in Cultural Education. May nakatambong man nga mga istudyanti nga manugtapos ka kurso sa pagkamanunudlo sa West Visayas State University, Syudad Iloilo diin ginhiwat ang nasambit nga pagtiriripon.
 
Sa akun pagsugod, ginpakita ko ang panubok sa pula nga pulos. Gingamit ko dya bilang metapora kon paano iabay ang kultura sa liksyon -- natahi ti mapag-un, makagaranyat, kag suno sa duna nga palibot. Pagkatapos, ginhinambit ko ang hanggud nga katungdanan ka kada manunudlo sa pagtudlo ka kultura sa kabataan.
 
Ginsaysay ko ang akun mga inagihan bilang manunudlo nga nagtudlo kapin trisi ka tuig sa sangka gamay nga hayskul sa uma, sa kitin ka bukid sa Calinog, Iloilo. Gin-isa-isa ko ang mga rasun insa manami ang magtudlo sa kaumhan. Masobra sa napulo ka mga rasun ang akun gintao agud maaprisyar ka nagatudlo sa uma ang kahigayunan nga sa uma tana natuon agud magtudlo. Labaw sa tanan nga mga rasun amo ang pagkinahanglan sa maaram, sagad, kag didikado nga mga manunudlo sa kaumhan. Kon amo dya ang mentalidad ka manugsulod nga mga manunodlo, maabot ang panahon nga pariho run ang pagturuk natun ka edukasyon sa uma kag sa banwa ukon syudad. Daad maabot ang adlaw nga waay run ti tagauma nga madulhog sa banwa ukon syudad agud tuya pa maiskwila.
 
Sa buhay run nga tinuig, adbokasiya ko run ang pag-abay tudlo ka kultura. Nagapati gid ako nga ang sangka manunudlo may katungdanan sa pagtudlo ka kultura ka ana lugar nga namat-an. Ang NCCA, sa pagsakdag ka Department of Education (DepEd), nagatigayon ka paindis-indis nga Culture-Based Lesson Exemplar agud mahingyu ang nga manunudlo nga maghuman ka mga liksyon nga nagaabay ka pagtudlo ka kultura. Bukas dya para sa tanan nga manunudlo nga magpadara ka anda pinakamanami nga lesson plan sa harus tanan nga asignatura. Nagdaug ako karang tuig 2013 para sa Inggles. Buhay run ako nga nagahimo ka dya antis pa ako nagdaug sa paindis-indis. Adbokasiya ko humalin kato ang pag-abay ka kultura sa liksyon bisan sa asignatura nga Inggles nga amo ang akun ginatudlo. Posibli ang integrasyon bangud sa duro nga mga pamaagi nga pwidi magamit sa pag-abay ka kultura sa liksyon. Sa pagbanta ko, ang pagpalangga ko sa akun namat-an nga kultura ang hanggud nga rasun insa napilian ako ka Bato Balani Foundation bilang isara sa apat nga anda ginpasidunggan kang tuig 2013 sa advocacy campaign nga The Many Faces of the Teacher. Karang 2014, ginpasidunggan ako ka Metrobank Foundation bilang isara sa napulo nanda ka outstanding teachers. Nabaton ko dya nga mga pasidungug bangud sa akun mga hirikuton may kaangtanan sa kultura.
 
Ginhambal ko sa mga iskolar kag mga istudyanti nga ang pagkamununudlo waay nagapili kon sa diin man madistino, sa syudad, sa banwa ukon sa kaumhan man. Ang marahalun nga nagapanikasug nga makatudlo ti mayad.
 
Maswirti gid ang mga bata sa kaumhan kon may manunudlo nga didikado, maaram, kag abilidadan nga matupa kananda. Bangud kadam-an sa mga bata sa uma, mahambal nga bata ka mga kubos, may duro nga kabudlayan dara ka kaimulon, kag nagapangita sanda ka anda huwaran ukon surundan agud magtinguha pa gid sa paglambot ka anda mga handum kag agud mabag-o ang dalagan ka anda pangabuhi.
 
Ang K to 12 ginakabig nga culture-based nga kurikulum bangud sa pagbalik sa MTBLE sa elementarya, ang pagpakilala ka Indigenous Peoples Education (IPEd), kag ang paghingyu sa mga manunudlo sa pag-localize ukon indigenize kag pag-contextualize ka liksyon agud labi nga mahangpan kag mangin makagaranyat para sa kabataan. Ang dyang’ ginapatuman nga mga lihuk may pilosopikal kag ligal nga mga basihan.
 
Ang pinakahanggud nga bahin ka akun papel amo ang pagpakigbahin ka akun mga hirikuton bilang manunodlo ka kultura.
 
Una, ang paghimo ka pamusod sa sulud-klasihan bilang “Culture Corner.” Nagabutang ako bisan gamay nga turungtungan ka mga bagay ukon proyikto ka mga bata nga nagariprisintar ka duna nga kultura.
 
Ikaduha, ang paghuman ka culture-based visual aids. May pira run ako ka nahuman nga graphic organizers nga nagagamit ka mga simbolo ukon cultural icons nga ginakilala ka NCCA. Halimbawa, may nahuman ako nga Matapunay bilang graphic organizer nga pwidi nga altirnatibo sa masami ginagamit nga Venn diagram.
 
Ikatatlo, ang intertektwalisasyon sangka pamaagi diin magamit ko ang mga sugidanun nga nalakip sa atun Panay Bukidnon nga epiko. Dya, ginakumparar ang mga mito, duna nga sugidanun, kag epiko ka iba nga rehiyon kag bisan ka iba nga pungsod sa mga sugidanun ka Panay Bukidnon nga epiko.
 
Nabasa ko ang papel ka sangka amigo, si Maquiran (2002), nga nagatudlo sa University of the Philippines High School in Iloilo nga may tig-ulo “Translocal Education: An Alternative Teaching Approach.” Isa sa ana ginrikomindar ang paghuman ka lokalisado nga Alpabeto. Akun gindawat dya nga hirikuton kag nakahuman ako ka lokalisado nga Alpabeto sandig sa mga makita sa kaumhan. Akun dya ginpakita sa mga tumarambong kag anda nagustohan. Dya nga proyekto sarang natun mapahimo sa atun mga istudyanti bilang proyekto panggrupo.
 
Dasun, ginhambal ko nga ang komunidad mahimo nga pinakamasangkad nga klasrum. Dumaan run dya nga pagpati nga ang pagtuon wara ginalimitahan sa apat lamang ka pamusod ka sulud-klasihan. Pwidi maimbitar sa klasi ang mga tumanduk bilang tagpaambit-paramangkutan tuhoy sa mga bagay may labut sa liksyon. Ukon, mahimo man nga dar-un ang mga bata sa mga lugar diin may dugang sanda nga matun-an ukon agud anda pirsonal nga makita kag maikspiryinsyahan ang mga bagay nga nahinambit sa liksyon kaangay abi ka School for the Living Traditions, mga industriya, historical landmarks, aktwal nga paghiwat ka mga ritwal sa pagpamulong, pagligaw ka balay, pagpaani kag pagpalinas ka paray (kun may nagapalinas pa sa kamunidad), pagsag-ub ka tubig gamit ang bayong, kag duro pa.
 
Dugang pa nga hirikuton amo ang paggamit ka pamantalaan ukon magasin pangkampus bilang ispasyo sa pagpalapnag ka kultura. Bilang taggiya-paramangkutan ka mga manunulat nga istudyanti, gin-umpisahan ko ang pagtao ka kahigayunan sa mga nagasulat sa Kiray-a ukon Hiligaynon. Dya bangud ang pagsulat sa sangka pulong, katunga na ka dya, pagsulat tuhoy sa kultura. May nakita ako nga mga istudyanti nga may potinsyal sa pagsulat sa namat-an nga pulong gani ginpangtipon kon sanda agud hanasun pa gid agud labi nga mapanami ang anda ginapangsulat nga mga binalaybay kag mga sugidanun pinaagi sa rigular nga lektyur-paghanas. Marahalun man nga may naaman nga pahina para sa duna nga kultura. Dya, magasulat ang mga istudyanti tuhoy sa mga tradisyon, mga industriya, mga buruhatun ukon parangabuhian, mga kalingawan, lokal nga kasaysayan, pagbinatasan, kag duro pa. Paagi sa dya nga lihuk, indi gid malimtan kag mabaliwala ang manami kag dapat gid ipabugal nga kultura ka sangka baryo, banwa, ukon probinsya.
 
Bilang manunulat, nangin adbokasiya ko run ang pagsulat tuhoy sa duna nga kultura kag lokal nga kasaysayan ka akun baryo, banwa, kag probinsya. Sa masami, kabuhi sa uma ang akun ginasulat. Bilang tumanduk nga Panay Bukidnon, nakita ko ang kahigayunan sa pagsulat agud makabulig sa pagpalapnag ka kinaiya kag kaanyag ka amun mga tradisyon, pagbinatasan, kag kasaysayan bilang katiringban. Sa masami, ginapaambit ko ang akun mga sinulatan sa akun mga istudyanti agud anda mabalikan ang ano man nga anda nalipatan kag agud mahingyu sanda nga akuon nga sanda may dugo kag matuod-tuod nga Panay Bukidnon. Kaangay nga ang akun pagsulat kag pagpaambit ka akun nga sinulatan pagpasangkad ka pagtudlo sa sulud-klasihan nga ginalimitahan ka kakulang ka oras agud matao ang luyag ipaambit sa kabataan.
 
Kang tuya ako sa South Carolina sa Amerika kag mapalad nga nakatudlo sa mga bata nga Amerikano kag nakapanilag-nakapakighambal sa mga manunudlo ka Riverside Middle School sa Pendleton, mahambal nga mas marapit ang kaangtanan ka iskwilahan natun sa komunidad kun ikumparar sa anda naandan nga pagpakig-angut sa komunidad. Dya kanatun, normal lang nga ang iskwilahan ilabi dugid ang mga manunudlo, ginaagda gid ka baranggay sa pagpasakup sa mga hirikuton may kaangtanan sa marahalun nga mga adlaw kaangay abi ka piyesta, foundation day, anibersaryo ka pagtukod ka simbahan, Adlaw ka mga Mangunguma, Adlaw ka Pamilya, Adlaw ka mga Tumandok, kag duro pa. Sa masami, nagagwa gid ang mga istudyanti sa buruthoan sa paggiya ka mga manunudlo agud mangin parti ka dya nga mga kahiwatan.
 
Ginpamangkut ko ang akun partner/critic teacher nga si Ms. Williams kon ano ang ana paglantaw sa rilasyon ka anda iskwilahan sa komunidad. Una na ako nga ginpasaysay kon sa ano nga mga paagi nagapakita ka suporta ang burothuan sa komunidad. Matapos na mabatian ang akun sugid, ginhambal na nga mutual ang kaangtanan ka anda burothuan sa komunidad piro indi “as intimate as my school” suno sa akun pagpanugid ka mga halimbawa kon paano nagasuporta ang iskwilahan sa mga hirikuton sa baranggay ukon komunidad.
 
Duro gid ang mga matiryal ang pwidi magamit sa pagtudlo halin mismo sa sangka komunidad. Katulad halimbawa kang kaugalingun nga mga ambahanun ukon kanta. Magluwas nga may bantog kita nga mga kanta ni Pirot sa Hiligaynon ukon ni Rubido sa Kinaray-a, may mga manugkomposo pa gid kita sa atun mga komunidad nga ang kaundan pwidi magamit sa pagtalakay ka mga hitabu sa lokal nga kasaysayan ukon sa pagpadalum sa mga kamatuoran sang kabuhi kag pagkinabuhi. May mga rima pangbata man nga magamit bilang pangbukas nga ambahanun ukon indi gani, pangpapagsik nga numiro bag-o mag-umpisa ang klasi.
 
Duro gid nga mga padugi, mga matiryal, kag inobasyon ang madumduman sa pagtudlo ka kultura kon ang sangka manunodlo bukas sa ana palibot, may pagpabugal sa ana pagkatumanduk, kag may pagpakamahal sa ana pagkamanunodlo sa uma. Mangin mas mahulas ang pag-abay ka kultura sa liksyon bisan ano pa nga ang asignatura nga ginatudloan basta may pag-aprisyar sa kultura kag sa kahigayunan nga makatudlo sa kabataan nga makabig mga kubos, ginakulang, kag sa masami, napasipad-an ka bulig halin sa gubyerno. Amo dya ang rasun nga daw sa ano ka marahalun nga ang mga maaram kag abilidadan natun nga mga manunudlo dapat indi lang dapat makit-an sa sintral kag hanggud nga mga iskwilahan sa banwa kag syudad kundi mas labi pa nga makita sa kaumhan bangud labi sanda nga kinahanglan ka kabataan sa kaumhan. Sa akun paghangup, simple ka tama ang prosiso kon paano ang pag-abay ka kultura sa liksyon: Itudlo natun ang mga bagay nga pamilyar sa atun mga istudyanti kag dya nga mga bagay makita sa anda palibot kag anda run naikspiryinsyahan agud anda maangut ang atun liksyon sa anda kabuhi. Sa dya nga paagi, mangin mapuslanon kag may kaangtanan kananda ang liksyon nga anda madawat kanatun.
 
Bilang paghingapus, ginhangkat ko ang mga tagparamati sa akun ginbasa nga papel: Katungdanan ka kada manunudlo ang pagtudlo ka kultura. Sangka kahigayunan nga makatudlo sa kaumhan bangud bisan pa may kakulang sa pasilidad kag suporta ka gubyirno sa mga iskwilahan sa kaumhan, may duro nga mga matiryal kag inspirasyon nga sarang magamit agud mahimo nga may kaangtanan sa kabuhi kag makagaranyat ang ginatudlo sa kabataan. Kun kita bilang sangka pungsod may mapag-on nga pag-angut sa atun kultura kag may pagpabugal sa atun kinaatun, handa gid kita sa ano man nga pagbag-o dara ka globalisasyon!
 
- Katapusan -

 
Nauso kanatun nga kada gani mag-abot ang bag-o nga tuig, nagasulat kita ka atun mga saad nga pagatumanun tubtub matapos ang pulo kag darwa ka bulan.
 
Nadumduman ko karang ako sa ilimintarya kag hayskol pa, amo gid dya nga topiko ang ginapasulat kanamun ka amun mga manunudlo kon magbalik kami matapos ang bakasyon sa Paskwa magluas abi sa sangka topiko tuhoy sa amun mga hirikuton kang nagligad nga bakasyon.
 
Bangud ginapaabot run, waay gid ginakalimtan nga kon bakasyon, maghanda ka dyornal agud may basihan kag agud mangin mas madali nga makabalay ka dyang mga surulatun.
 
Sa tulad, amo man dya sa gihapon ang mga topiko. Ilabi dugid ang pagsulat ka mga saad sa bag-o nga tuig. Suno sa mga manunudlo, magasirbi dya nga giya ka mga bata kon ano ang anda dapat bag-ohon sa kaugalingun kag kon ano ang gusto nanda malambot sa sulud ka sangka tuig.
 
Indi malipud nga basi nagasulat ang mga bata bangud kinahanglanun nga sanda makahuman ka anda New Year’s Resolution agud ipasa sa anda maistro kag maistra kag mataw-an ka grado. Ginapanugyan nga indi lang dya matapos sa pagpasulat kag pagpasa ka anda mga saad. Marahalun nga dya nga mga saad mabasa ka manunudlo kag mabalik sa mga bata agud anda matago ukon matapik sa dingding ka anda kwarto. Ang dya nga mga saad magapanumdum kananda sa anda matag-adlaw nga paggiho. Marahalun gid nga ipahanumdum sa mga bata nga dya nga mga saad indi para sa iba nga tawo kondi para mismo sa anda kaugalingun nga ikamayad. Ang pagpanikasug nga bag-ohon ang kaugalingun sangka padayon nga hirikuton kag indi matabo sa sangka pisuk ukon sa pagbugtaw sa aga.
 
Para kanatun nga mga hamtung run, kinahanglan pa ayhan nga magsulat ka atun mga saad sa bag-o nga tuig?
 
Bilang manunudlo, kon ginapasulat natun ang atun mga bumorutho ka anda mga saad sa bag-o nga tuig, kinahanglan gid nga kita may mapakita man nga atun mga saad agud mas mahingyo pa gid natun sanda nga siryosohon ang dya nga hirikuton. Wara man ti malain nga bisan pa may idad run kag makadisisyon run kon ano ang mayad kag malain, may mga saad pa gihapon kita kada pagsulud ka bag-o nga tuig. Dya kaangay nga daw mapa natun agud atun makita ang nagakaiguo nga panimuut kag paghulag santo sa atun idad kag papil sa katiringban. Dya nagapahanumdum man ka atun mga risponsibilidad nga dapat matungdan kag mga ralambuton nga ginapaabot ka mga tawo sa atun palibot ukon mga tawo nga malab-utan ka atun mga hinimuan. Sa pagtakup ka tuig, tamdan natun dyang atun mga saad agud makita kon ano ang natuman ukon natigayon kag ano pa gid ang himud-usan nga malambot sa pagsulud ka masunod nga tuig.
 
Gani, indi lang para sa mga istudyanti ang pagsulat ka mga saad sa bag-o nga tuig. Ang mga manunudlo man kinahanglan may taramdan kon ano ang dapat nga pagabag-ohon kag ralambuton sa sulud ka sangka tuig. Dya para sa anda ikamayad sa pagtungud ka anda papil dya sa kalibutan, bilang manunudlo ka mga pamatan-un!
 
Nagasulat man ako ka akun mga saad sa bag-o nga tuig agud mangin pirsonal ko nga taramdan kon ano ang dapat ko nga lambuton kag bag-ohon sa akun kaugalingun. Sandig sa akun mga prinsipyo kag adbokasiya, natuon ang akun mga ralambuton kon paano malakip ang mga butang sa kultura sa mga liksyon sa kwarto-klasihan. Bilang manunudlo nga nagasulat, may saad ako sa akun kaugalingun kon ano kaduro kag ano nga sahi ka sinulatan ang akun matigayon sa sulod ka sangka tuig. Sa tulad, gusto ko magkonsintrar sa pagsulat sa Kinaray-a bisan pa nga sa panalagsa, masulat man ako sa Hiligaynon, sa Tagalog, kag sa Ingles.
 
Bilang nagapanagadsad nga bag-ong puno ka sangka iskwilahan, ginasaad ko man nga magtuon ti dugang agud matungdan ti mayad ang bag-o nga parangakuan. Dya nga aspikto ka mga saad nasintro sa kon paano ko giyahan ang akun mga manunudlo kag mga istudyanti kag kon paano ko matuman ang akun mga katungdanan nga wara nagasakripisyo ka mayad nga rilasyon sa pariho nga manunudlo kag sa mga istudyanti man. Para kanakun, lain ang pagtuman sa sangka lider nga ginataha sangsa pinuno nga ginatuman bangud ginakahadlukan ukon ginakatahapan. Wara ko ginapaiway ang pagpati nga ang sangka lider nagakinahanglan nga may impluwinsya kag mayad magtao ka mando. Gani, sa mayad nga timpla kang pagginahum nasandig ang kadarag-an. Ang ginahandum ko nga pagginahum kag pagtamdanay amo ang sahi nga wara ti matapakan, nagaunongay, hungud sa buut ang pag-obra, kag risponsabli sa tanan nga ginahikot.
 
Sa sangka katiringban katulad abi sa sangka panimalay, sa sangka klasi, ukon sa sangka iskwilahan, mabudlay ang pagpatuman bangud sa napulo ka katapo, may sara gid nga malisa. May tagsa-tagsa kita ka atun kinaiya. Pay kon ang tagsa-tagsa may ana saad sa kaugalingun kag paghimud-us nga mangin ayuhan para sa katiringban, magaluntad ang paghangpanay kag pagbinuligay. Kon panumdumun, daw ano ka simpli ang konsipto kon paano kita magpangabuhi bilang katapo ka katiringban.
 
May nabasa ako nga libro nga “The New Individualism” nga ginsulat ni Richard Botelho. Ang kaundan nagatalakay sa pagbag-o sa kaugalingun para sa pagbag-o sa sosyidad. Bisan pa nga ang pagtalakay ka mga konsipto nasandig sa kontiksto kang Amerika, sa akun pagbanta, pangkalibutan ang kapuslanan kag pwidi gid magamit ang ana mga panugyan bisan natun nga mga Pilipino.
 
Ang punto ko kon andut ginapasulat kang saad ang atun mga bumorutho kag mga manunudlo man sa pagsulud ka bag-o nga tuig amo nga gusto natun nga ang mayad nga pagbag-o magahalin sa tagsa kanatun. Kon atun nahangpan nga kita makatuga ka pangkabilugan nga pagbag-o paagi sa pirsonal kag magagmay nga mga pagbag-o, indi imposibli nga makatukod ka sangka pamilya, klasi, iskwilahan, kag katiringban nga nagahangpanay, nagaugyonanay, kag nagapanikasug nga mag-ugwad indi lang sa matiryal nga mga bagay kondi sa rilasyon kag mabinungahun nga mga paghimud-us.
 
Sa akun pagpati, amo dya ang marahalun nga tinutuyo andut nagasulat kita ka atun mga saad sa Bag-o nga Tuig!
 
- Katapusan -

 
Karang nagligad nga ika-10 kag ika-11 ka Disyimbri 2015, nagtigayon ka daigun ang mga opisyalis ka Supreme Student Government (SSG) sa tatlo ka baranggay – Puyas, Cadoldolan, kag Cagban bilang tuigan nga hiriwatun kag bilang burul-an ka dugang nga pundo ka organisasyon para sa mapuslanun nga mga proyekto para sa iskwilahan.
 
Sa una nga adlaw, boluntaryo ako ka nga nag-imaw sa mga sagad kag mapagsik nga mga manogdaigun. Mga alas-kwatro kami sa hapon nagsugod. Mayad hay indi run tagiti ang init ka adlaw. Midyo mabugnaw run ang dapya ka hangin.
 
May darwa ka grupo nga nagpamalaybalay agud magdulo ka mga kanta pang-Krismas. Kami nga grupo natoka sa pagkanta sa mga balay sa wala kag ang sangka grupo nagkanta sa mga balay sa tuo nga bahin.
 
May pira ka mga bata nga may dara nga kopya ka mga kanta. May pira man ka mga bata nga saulado ang anda mga kanta. Amo dya sanda ang dumaan nga mga opisyalis ka SSG nga nakaagi run imaw sa mga nagpangdaigun kang nagligad nga tuig.
 
Pwirti ang amun pagpangdaigun. Daw nagpurutok ang amun kaugatan sa liug sa pagpanuktok sa kada balay paagi sa pagkanta. Nagayuhum nga nagabukas ka anda talutog ang tagbalay nga ginaabi-abi kami pasulud sa anda balkon ukon ridor. Matapos ang mga tatlo asta apat ka kanta, madaho run sanda ka anda bulig. Mabatyagan namun ang anda kalipay nga sanda naduaw sa anda panimalay kag nadulutan ka mga kanta nga nagapahanumdum nga tion run ka Paskwa, ang pinakamalawig kag pinaka-importanti nga okasyon para kanatun nga mga Pilipino kag mga Kristiyano. May dara kami nga hanggud nga midyas ni Santa Klaws, kon diin nanda ginahulog ang anda bulig para sa organisasyon. Kapin pa hay manami magkiaykiay ang nagadara ka midyas, nagapagsik pa gid ang mga manogkanta. Nagakadara man ang tagbalay. Daw masaot man sanda sa mga kanta sa Kinaray-a, Tagalog, kag Inggles nga hambal.
 
May pira ka mga mal-am nga nalipay gid nga makabati ka pagkanta ka mga pamatan-un ilabi dun gid ang mga kanta sa lokal nga hambal parihas ka “O, Senyor Tagbalay,” bilang pangbukas nga kanta kag “Salamat,” bilang pangtakup nga kanta. Napinsar ko nga ligwatun ang mga kanta sa Tagalog kag Inggles paagto sa Kinaray-a agud labi nga maaprisyar ka mga may idad run nga tagbalay. Amo dya ang himuon namun sa sunod nga tuig. Ang amun nga kanta saramahun namun nga Kinaray-a agud mas mauyonan nanda.
 
Naabutan kami ka sirum sa mga kabalayan asta nga nagab-ihan. Pag-abot namun sa balay ka sangka maistra nga sa Wenceslao S. Grio NHS nagatudlo, ginpamahawan na kami ka mainit nga arroz caldo nga ginparisan ka tinapay. Nabulong ang amun kagutum sa pagkanta kag pagpanaw. Matapos nga makakaun, gindulutan namun ka kanta ang tagbalay bilang pagpasalamat. Kag magluwas sa pamahaw, may ginhulog pa si Mam nga sangka panid nga kwarta nga may tawo nga nagapanampuay!
 
Pira pa ka balay ang amun nasapol. Nagaamat bug-at ang midyas nga ginakptan ni Mary Engel. Mas nagapagsik pa gid kami samtang nagaamat puka ang midyas.
 
Kag wara gid ginapaabot, nagdulum gulpi. Abaw, nagbrawn-awt gali. Nagsiga liwat ang mga balay. Nagsindi ang mga tagbalay ka kandila kag kingki. Bisan brawn-awt, padayon kami sa amun pagdaigun. Wara gid kami ginpaslawan. Kada balay namun nga kantahan, may nagagawa gid sa pag-alaw-alaw kag sa paghulog sa amun dara nga midyas.
 
Ang dya nga pag-imaw ko sa pagpangdaigun, kahigayonan ko man nga kilalahun ang mga pumuluyo sa nasakupan nga katiringban, kon diin nagauli ang amun mga mga istudyanti. Ginakalipay ko gid nga mabisita ang mga ginikanan ka amun mga istudyanti. Kag sanda man, ginakalipay ang akun pagbisita sa anda mga balay bilang kaimaw ka mga manogdaigun.
 
Nagaginual man ang mga ayam sa pagtinaghol, nagakinurinding ang mga kanding, kag nagamama ang mga baka sa wayang, dya tanda nga ginakalipay ka tanan ang pagbisita ka manogdaigun sa pagsaulog ka dyang bulan ka pagkatawo ka atun Manunubos!
 
Asta nga nalambot namun ang katapusan nga balay sa likuan. Daw wara kami nakabatyag ka kakapoy. Wara man pagbahar ang amun nga limug. Matunog kag masadya maangud ang amun pagkinanta bisan pa nga tinuhog nga mga tansan lang ang amun dara nga instrumento.
 
Pasado alas-syiti run kami nakatapos. Nagapuka ang amun dara nga midyas. Kang isipun run ang sulud na, kapin tres mil man ang amun natipon. Wara pa labut ang natipon man sa pihak nga grupo.
 
Dya nga pagpangdaigun, tuigan nga hiriwatun ka SSG. Napinsar ko nga hanggud ang mabulig ka matipon nga kantidad agud matigayon ang mga proyekto nga anda gusto matuman. Paagi sa dya nga kantidad, mapakay-ad kag mapasanggkad pa gid nanda ang anda opisina, lakip pa gid ang paghalin ka Guidance Office sa ingud nga opisina. May ipaobra man sanda nga Transparency Board diin igabutang ang tanan nga report-pinansyal kag mga pamaan. Ginakalipay ko gid ang kapisan kag paghugpong ka mga opisyalis ka SSG kaimaw ang anda manoggiya nga manunudlo agud matigayon nanda ang anda mga proyekto.
 
Ginakalipay ko man ang bunayag nga pagbulig ka mga pumuluyo sa mga lihuk ka iskwilahan parihas ka dya nga pagpangdaigun ka mga opisyalis ka SSG. Sa anda kaalwan kag pagsuporta, naganami pa gid sa paramatin-an ang tinaga nga “Paskwa.” May matigayon nga mga proyikto para sa kaaraydan ka mga bata kag agud mas magsanyog pa gid ang anda pagtuon.
 
Karang nagligad nga ika-21 kang Disyimbri, nagtambong ako ka Pagdayaw 2015 sa San Jose de Buenavista, Antique. Hanggud ko nga kalipay kag bugal nga maimbitar bilang bag-o nga katapo kang Dungug Kinaray-a Inc. (DK). Isara sa mga ginaplano nga mga hirikuton para sa Tuig 2016 ang pagbalay kag pagpasundayag ka mga kanta nga pang-Paskwa.
 
Kabay duro nga mga kanta pang-Krismas ang matipon ka DK. Kabay mahuram namun dya nga mga kanta agud lunsay mga ambahanun nga Kinaray-a ang amun pagakantahun sa masunod nga pagpang-daigun!
 
- Katapusan -

Karang nagligad nga ika-14 kag ika-21 ka Oktubri 2015, maswirti ako nga nangin reaktor nanday Dr. Leoncio Deriada kag Dr. Alice Tan – Gonzales bilang mga manoghambal-paramangkutan sa ginapatigayon nga Forum on Hiligaynon Language.

Dyang lihuk ka UPV Language Program naglibot sa nagkalainlain nga distrito sa probinsya ka Iloilo. Nakalab-ot dya sa Dumangas karang Oktubri 14 para sa ikaapat nga distrito, kag sa Barotac Viejo karang Oktubri 21 para sa ikalima nga distrito.

Sa covered gym ginhiwat ang hinun-anon sa Dumangas nga ginpasakupan ka mga manunodlo sa elementarya halin sa nagkalainlain nga mga banwa sa ikaapat nga distrito. Ginpaambit ni Dr. Deriada ang pilosopikal-historikal-kultural nga ginhalinan kag sadsaran ka linggwahi. Si Dr. Alice Tan Gonzales nagpaambit ka pira ka mga pahanumdum para sa nagakaigo nga paggamit ka Hiligaynon bilang midyum pangtudlo sa sulud-klasihan. Nagpaambit man tana ka ana sugidanun pangbata nga “Ang Pagpasimpalad ni Chikitiki Sa Ibabaw Sang Lamesa” kag ana ginpakita ang isa ka istratihiya kon paano matudlo dya nga sugidanun. Katapusan nga bahin ka hinun-anun ang pagpamangkut ka mga partisipante sa mga manoghambal-paramangkutan kag mga reaktor. Kulang ang isa ka hapon para sa duro nanda nga mga pamangkot, mga problima, kag mga riklamo. Ginbuyagyag ka isa ka manunudlo nga duro ang sala sa anda ginagamit nga libro. Hay linggwahi nanda tana dya, indi tanda mabindihan tuhoy sa konteksto. Nasulat sa libro nga kuno ginapamurot ang mga igi sa dagat. Paano dya natabo? Sa sapa tana nagaistar ang igi. Naugtan si Sir Deriada sa ana nabatian. Ano abi hay kon magbuul man ka mga manunulat ang DepEd, wara sanda nagabuul ka paramangkutan nga matawag eksperto kag otoridad sa napili nga pulong.

Bilang reaktor, nagtao ako ka akun mga inagihan-prupisyunal sa paggamit ka Hiligaynon. Ginsaysay ko nga bilang nagasugod nga manunulat, una ako nga nagsulat sa Inggles kag Tagalog. Karang nagpasakup ako sa SanAg Writers Workshop, ginhingyo kami ka mga panelist nga magsulat sa ginmat-an nga pulong. Sa pagkamatuod, Karay-a ako. Nagaragumu ang pagsambit ko ka akun pulong.

Pagpati ni Dr. Deriada nga ang Hiligaynon naghalin sa Kinaray-a. May pira tana ka mga tinaga nga ginsambit bilang pamatuod. Bangud kuno ang mga Intsik indi makapatunug ka ‘l’ gani ang kalabanan ka mga tinaga sa Kinaray-a nga may “r” nangin “l” sa Hiligaynon. Gusto ko tana patihan. Kinaray-a gid abi ako nga tunay. Pay indi ko man sarang ikumparar dyang darwa ka pulong. Kay kada sanda ka kinaiya kag katahum. Kon nagasulat man ako sa Hiligaynon dya bangud kinahanglan ko magsulat. Akuon natun nga mas nauna ang panulatan ka Hiligaynon sangsa Kinaray-a. Dya bangud ang mga manogbantala kag manogpamuad ka mga sinulatan karang una, taga-syudad. Gani, ginpili nanda nga magsulat kag magbalhag sa amo ka dya nga linggwahi. Isa pa, ang lingwahi ka simbahan, ka radyo, ka pahayagan, kag pamulong-pulong sa mga pagtiriripon, gamit ang malulo kag malubay nga Hiligaynon. Pay sa tulad, indi man magpaurihi ang Kinaray-a. Malawig ruman ang listahan ka mga manunulat/iskolar nga nagtao ka panahon sa pagsulat/pagtuon sa/ka Kinaray-a. Pay kulang pa gid ang mga nahimo ka mga manunulat/iskolar agud makahuman ka sangka ortograpiya. Bisan gani ang ortograpiya ka Hiligaynon nga ginhuman ka sangka grupo ka mga manunulat ginaduhaduhaan pa kon amo gid man dya ang angay nga gamitun sa pagtudlo. Mas nauna nga nakahuman ang mga grupo ka mga manunulat ka mga giya kag pagsurundan para sa istandard nga gamit ka Hiligaynon. Pay dya kulang pa gid. Kinahanglan pa ang dugang nga pagpanikasug kag paghugpung ka mga manunulat kag mga iskolar sa gwa kag sa sulud ka akademya.

Bilang tumanduk nga Karay-a, makabatyag ako kahisa bangud, sa pagkamatuod, wara pa may nahuman nga ortograpiya para sa Kinaray-a. Ang kada manunulat, may ginasunud nga ana pagsurundan sa panigbato kag grammar. Gani, marahalun gid nga may paghinun-anun ang mga manunudlo, mga manunulat/iskolar, mga tawo sa midya, kag tanan nga nagagamit ka dya nga pulong.

Hanggud gid nga ipasalamat natun nga may mga grupo kaangay ka Dungug Kinaray-a nga ang tinutuyo amo nga pasanyugon ang paggamit ka Kinaray-a kag agud magtao ka mga pagsurundan kag giya sa nagasinandag nga paggamit ka dyang nagaragumu natun nga pulong. Pay dya nga mga pagpanikasug indi pa tuman agud masabat ang mga problima sa paggamit ka Kinaray-a sa sulud-klasihan.

Kon mabudlay para sa mga manunulat nga magsulat sa pulong nga wara pa may nahuman nga ortograpiya, ano pa gid ayhan ka budlay ang magtudlo sa sulud-klasihan gamit dya nga pulong? Kon pamatian lang ang mga riklamo ka mga manunudlo, nga kon sanda pa ang pahambalun, malagdus pa ang priparasyon para sa MTBLE, ginbahit dun. Pira run ayhan ka gantangan kag panigahan ang nabuta kag nag-ararawas sa duro lang nga mga riklamo kag mga problima nga anda ginluad. Pira sa mga ginarariklamo nanda ang kakulang ka taramdan kag mga libro sa pagtudlo ka Kinaray-a. Mayad lang ang Hiligaynon, may nahuman dun nga modyul/giya para sa manunudlo. Pay duro pa gihapon ang riklamo nga duro ang riligwatun sa dya nga taramdan.

Sangka bes, nabukadan ko ang nutbok ka akun hinablus. Sa una tana nga halintang sa elementarya. Hiligaynon ang ginagamit ka ana maistra sa pagtudlo kananda bisan pa nga “‘Kinaray-a” ang amun linggwahi sa amun banwa sa tunga nga parti ka Panay. Indi ko mahangpan kon insa nag-amo ka dya. Tamad lang basi ang ana maistra sa pagligwat-pulong halin sa Hiligaynon paagto sa Kinaray-a. Ukon basi indi tana makamaan magtudlo ka ana pulong. Ay, maan, daw sa indi man mapatihan. Amo dya ang ana linggwahi nga ginangasal humalin kato nga nakatuon tana maghambal, indi na pa matudlo sa kabataan? Nasuya ako sa mga manunudlo nga nagahambal nga indi sanda makamaan magtudlo gamit ang Mother Tongue. Mas nahulasan pa kuno tanda magtudlo gamit ang Tagalog ukon Inggles. Karadlawan kag indi gid mapatihan. Ang pagpati kag prinsipyo na ka dya amo nga mas madali daad kananda ang magtudlo hay kabisado run nanda ang pagagamitun nga pulong. Sa pagbanta ko, namag-ohan lang ang mga manunudlo natun. Hambal gani ka iba, paanad-anad man lang da.

Gani marahalun gid nga may paghinun-anun pareho ka ginpatigayon ka Language Program ka UPV sa nagkalainlain nga mga distrito sa probinsya ka Iloilo. Man-an ko, nagapangita lang sanda ti buylo agud masundan duman dya nga hirikuton. Sa ikaduha nga kahigayunan, daad Kinaray-a duman ang anda taw-an ka pagtamud.

Kinahanglan ang pagburuligay ka mga manunudlo, mga iskolar, mga eksperto, mga taga-midya, kag mga hubon ka mga manunulat sa sulod kag gwa ka unibersidad. Sa paghinun-anon kag pagburuligay, ang mabug-at nagamag-an, ang mabudlay nagahalay!

Marahalun nga ang isa ka manunudlo may positibo nga pagbaton ka mga pagbag-o. Sa pagkamatuod, indi matawag nga bag-o dyang MTBLE. Karang una pa nga dinag-on, gingamit run ang namat-an nga pulong bilang midyum ka pagtudlo sa nauna nga mga grado sa elementarya. Ayhan, ang pira sa atun mga ginikanan produkto ka dyang programa. Ugaring bangud sa pagbag-o sa pangulohan ka gobyirno, nagabag-o-bag-o man ang mga programa nga gusto nanda ipatuman.

Nagapati gid ako nga mayad ang resulta ka dyang paggamit ka namat-an nga pulong bilang midyum sa pagtudlo sa nauna nga mga grado sa elementarya. Dya bangud wara run ti bata nga mahipus lang. Tanan makahambal kag makasabat ka mga pamangkut ka maistro kag maistra. Wara run ti sablag kag indi magkururu ang anda mga dila sa pagpahayag ka anda paino-ino. Halay para kananda ang pulong nga ginagamit sa sulud-klasihan.

Ang sabat ko sa mga manunudlo nga kuno nabudlayan gid sa pagtudlo gamit ang namat-an nga pulong, paanad-anad man lang dia. Kon namag-ohan man sanda, marahalun gid nga magpadayon sa pagtuon kag indi magsarig lang sa kon ano ang nagaabot kananda nga mga taramdan kag teksbuk. Kulang pa gid man ang mga taramdan kag mga giya sa pagtudlo. Kon may mga libro man nga nahuman, duro pa ang mga sala sa kaundan kag kinahanglan nga matanda ang manunudlo kon ano ang dapat ligwatun. Nakadepende sa alima ka maistro kag maistra kon paano makatudlo ti nagasinandag sa mga bata. Kinahanglan lang nga bukas sa dugang nga dapat maman-an, may pagpanikasug nga mapanami ang pamaagi ka pagtudlo kag nagapangita dugang inog- itudlo sa mga bata, may inobasyon, may sensibilidad kon ano gid ang pamilyar sa mga bata sandig sa anda kultura, tradisyon, interes, kag mga hitabu nga anda run naeksperyensyahan.

Marahalun man nga ang mga maistro kag maistra nagapamangkut sa anda kaugalingon kon ano ang anda mahimo agud mas mapatin-ad pa gid ang paggamit ka Kinaray-a. Kon sagad sa pagsaylo-pulong, makaligwat sanda ka mga kanta, sugidanun, ukon hurubatun halin sa Hiligaynon paagto sa pulong nga dya. Kon sagad man sanda magsulat ka binalaybay ukon sugidanun, pwidi gid makasulat agud magamit sa pagtudlo sa sulud-klasihan. Pwidi gid maasoy liwat ang mga epiko, mga hurubatun, mga mito, mga inagihan sa kabuhi, tuod nga mga hitabu, mga drama sa radyo, mga ambahanun, kag duro pa. Kilala ayhan ka mga bata ang anda mga parti ka lawas sa pulong Kinaray-a? Matawag nanda ayhan ang mga hilamun kag mga bulak sa lokal nga mga ngaran? Ang mga nagaistar sa suba, sapa, gibwangan, kag dagat makilala nanda tanan?

Kon ginabuksan lang ka maistro ukon maistra ang ana mga mata kag baratyagun sa ana duna nga palibot, duro gid ang ana sarang matudlo sa mga bata. Marahalun gid sa isa ka manunudlo nga nagapamati-bati sa nauna kana sa duyan, padayun tana nga nagatuon, kag may pagpalangga sa ana kultura. Sigurado nga matudlo na gid ka mayad ang ana liksyon gamit ang Kinaray-a.

Nahisa gid ako sa ginpatigayon nga paghinun-anun tuhoy sa pulong Hiligaynon. Handum ko gid nga ang masunod nga hirikuton amo ang paghinun-anun ka mga iskolar/eksperto/manunulat/mga tawo sa midya kag mga manunudlo sa paggamit ka Kinaray-a. Sa atun pagbinuligay, maabot ang panahon, indi run kita mamurot ka igi sa dagat!

- Katapusan -


Pamaan:
Sa tulad, may ginahikot run ang Dungug Kinaray-a Inc. agud mahuman ang Ortograpiya kang Kinaray-a, nga mangin giya kag pagsurundan ka mga manunulat, manunudlo, kag luyag magtuon kang Kinaray-a. Ginalauman nga matapos dya sa masunod nga mga binulan.

Kadya lang, isara ako sa lima nga gin-imbitar agud magpakigbahin ka amun mga inagihan kag mga panghunahuna bilang Metrobank Foundation’s Outstanding Teachers sa mga bag-ohan nga mga manunudlo sa ginhiwat nga Teacher Induction Program karang Oktobri 16-18, 2015 sa Sarabia Manor Hotel, Syudad Iloilo.

Sarasara kami nga ginpahambal tuhoy sa amun mga inagihan, mga kabudlayan, kag mga pagpanikasug kon insa napasidunggan kami nga lima ka Metrobank Foundation paagi sa anda tuigan nga Search for Outstanding Teachers (“SOT”).

Pang-apat ako nga naghambal kanamun nga lima. Ginsugid ko nga una ako nga nagpasakup sa SOT kang 2013. Wara ako ginpalad nga mapilian bilang isara sa walo nga magaatubang sa mga hurado para sa pinal kag katapusan nga intirbyo.

Kang 2013, nag-intra man ako sa “The Many Faces of the Teacher” ka Bato Balani Foundation. Dya ako napilian bilang isara sa apat nga ginpasidunggan. Ginpinsar ko nga ayhan luyag ka Ginuo nga ipahatpahat lang ang pagtugro kanakun ka grasya. Duro nga mga inagihan ang indi ko malipatan. Nabutang kami nga apat sa panghapin ka darwa ka nagapanguna nga mga magasin sa pungsod. Sa adlaw ka pasidungug, si Tito Boy Abunda ang nag-intirbyo kanamun sa talk show nga pormat ka programa. May duro pa gid nga mga kahiwatan diin kami imbitado nga apat nga honorees ka The Many Faces of the Teacher 2013.

Nag-intra ako liwat sa Metrobank SOT kang 2014. Bag-o run ang amun prinsipal gani tana run ang nagpirma ka akun pormas sa nominasyon. Nagtaliwan run ang amun anay prinsipal nga samtang nagagrabi tana sa hospital, nagahambal tana sa ana manogbantay nga masunod gid tana sa awardingsa Manila. Nadumduman na ang hambal ko kana nga pananglitan magdaug ako, masunod gid tana sa Manila. Ahay, wara na run masaksihan ang ikarwa ko nga pagpasimpalad. Wara run tana pay mabatyagan ko gihapon ang ana pag-ubay. Ayhan, tuya man tana gani nagadapitdapit kanakun sa gab-i ka pasidungug. Napinsar ko, indi lang mga buhi ang nagapangamuyo para kanakun kondi bisan ang mga pinalangga nga tuya run sa pihak nga kinabuhi. Kang 2010, nagtaliwan ang akun magurang nga amo ang nagpaiskwila kanakun humalin hayskul asta kolihiyo. Kon wara ayhan tana nagtindug bilang akun tagsakdag, ayhan wara ako makatapus ka akun pag-iskwila. Kag 2013, nagtaliwan ang akun hinablus nga sa ikatatlo pa lang nga halintang sa hayskul. Antis ako naglupad pa-Manila para sa pinal nga intirbyo, naghapit ako sa rulubngan ka akun magurang kag hinablus agud hingyuon ang anda pag-ubay kanakun. Naghapit man ako sa rulubngan ka akun anay prinsipal.

Ginpaambit ko sa bag-ohan nga mga manunodlo nga sa kada hirikutun ukon pagpasimpalad, marahalun gid nga nagapangamuyo. Nakabulig kanakun ang mga pangamuyo ka akun pamilya, ka akun mga istudyanti, kaimaw nga mga manunudlo, kag mga amigo-amiga. Nabatyagan ko nga kaimaw ko sanda sa akun pagpasimpalad. Ginateks ko sanda ka nagakaratabu sa Metrobank Plaza - Makati diin ginahiwat ang makakurulba nga panguna nga intirbyo, pagpakita-tudlo, kag ang pinal nga intirbyo sa magkatuhay nga mga pitsa. Sa tion ka amun pinal nga intirbyo diin walo kami nga pagapilian ka apat nga masulud sa napulo nga pagapasidunggan, nagabarak ang teks ko kananda nga buligan nanda ako pangamuyo nga indi ako pagkulbaan kag masabat ko ti tadlung kag tampad ang mga pamangkot ka hanggud nga mga katapo ka lupon tagpamangkot-tagpamatbat. Sugid nanda, wara sanda untat sa pagpangamuyo. May nagsindi pa kang kandila sa tion tuya ako sa atubang ka mga hurado nga ginpangunahan ni Sen. Cynthia Villar kaubay ang ana co-chair nga si Supreme Court Associate Justice Arturo Brion. Kaimaw man nanda sanday Pasig City Rep. Roman Romulo, CHED chairperson Patricia Licuanan, Cagayan de Oro City Mayor Oscar Moreno, kag Australian Ambassador H.E. William Tweddell. Bangud sa tingub nga pagpangamuyo, nasabat ko ang mga pamangkot nga daw sa wara man ako ginbudlayan. Mugut kag diritso ang akun nangin sabat sa kada ka pamangkot. Wara man ako ginbudlayan sa pagsabat bisan sa mga pamangkot ka Australian ambassador.

Bintaha kanakun nga pinakaurihi ako nga gintawag agud pagaintirbyohon. Nakatapos run ako pangamuyo kag nakondisyon ko gid ang akun kaugalingun nga indi ako pagkulbaan. Matapos sabat ang anda mga pamangkot, may nabilin pa ako nga darwa ka minutos. Wara run sanda inogpamangkot. Gintao nanda ng nabilin nga tinion kanakun agud maghambal ka gusto ko ipaabot kananda. Wara dugaduga nga ginpabutyag ko nga gusto ko gid magdaug. Gusto ko pamatud-an nga duro ang manami nga mga manunudlo nga nadistino sa kaumahan kag kabukiran nga nagahulat nga madiskubri kag mapasidunggan. Sa anda mga kabudlayan, sa matag-adlaw nga paglatas ka malawig nga paranawun, sa anda pagkamapinapamaagihun, kag pagkaabilidadan, angay kag dapat gid sanda nga pasidunggan.

Ginklaro ko sa bataun nga mga manunudlo nga wara lang sanda nagatudlo ka mayad hay may ginapaabot sanda nga pagkilala ukon pasidungug. Bilang bag-ohan nga mga manunudlo, may pagpanghangkat nga pamatud-an ang ikasarang sa duro lang nga mga patag. Marahalun nga mabuul nanda ang pagsarig ka mga tawo sa ibabaw nanda. Kon suguon gani, wara sanda dapat nga isabat kondi “huud” kag ukon magtangotango bilang pagbaton kang ginapasa kananda nga mga katungdanan. Kon taw-an gani kang katungdanan, ginlahug ko sanda nga maghulat pa ka paaman nga katungdanan bangud sa masami, amo gid man dya ang nagakatabo. Dya bangud hanggud ang ginapaabot halin kananda nga mga bag-ohanun sa pagtudlo.

Matapos nga kami nga lima nakahambal sa podyum, nagpungko run kami sa sopa para magsabat ka mga pamangkot halin sa mga tagparamati. Ikarwa ako ginpamangkot. Nalipay ako nga nabatian ko kananda nga nahangkat gid sanda bangud sa akun ginpaambit. Nagapati ako nga duro kananda ang mapasidunggan bangud sa anda ikasarang sa pag-abot ka nagakaigo nga panahon. Gusto ko gid hingyuon ang mga nagatudlo sa kabukiran kag kaumahan nga magtudlo ti mayad kag ipakita ang ikasarang nga magpasakup man sa Metrobank Foundation’s SOT indi lang bangud sa bahul nga primyo, kondi duro nga mga oportunidad ang magaabot kananda kag mas labi pa gid nanda nga matungdan ang anda katungdanan bilang manunudlo. Dugang pa, duro run nga ayuda kag bulig ang anda mabaton halin sa mga ahinsya, pribado man ukon ana ka gobyirno.

Kon akun balikan ang pag-intra ko kag pagdaug sa Metrobank SOT, daw sa indi mangud ako makapati. Kami nga lima nga dinapit nga mga bisista sa Teacher Induction Program makahambal gid nga nag-agi kami sa buho ka dagum bangud sa maid-id nga pagpili sa mga nagakaangay nga pasidunggan. Sa amun pag-inistorya nga lima samtang kami nagapanyapon, nahambal namun nga indi lang ang ikasarang sa pagtudlo ang ginalantaw sa pagpili ka “outstanding teachers,” kondi mas ginalantaw ang kontribusyon sa iskwilahan kag komunidad, kag syimpri pa, ang pagbinatasan. Indi lipud kanamun nga bag-o idiklarar ang napulo ka mga tagdaug, may nagaagto sa tagsa ka lugar kafinalist agud lantawun ang ana rilasyon sa ana mga istudyanti, mga kaimaw nga manunudlo, sa mga tawo sa komuidad, kag mga talapuanan diin katapo tana. May otomatik nga pagdiskwalipikar safinalist nga may indi mayad nga rekord sa ana iskwilahan kag sa ana katiringban. Marahalun nga nagapabilin tana nga mapinaubusun. Ang isara ka mayad nga manunudlo, bisan may napamatud-an run kag may duro run ti nabaton nga mga pasidungug, wara nagahanggud ang ulo kag nagapabilin nga bukas ang kaisipan nga tana may dapat pa pagatun-an kag pagapanamiun sa ana kaugalingun.

Napinsar ko, may hanggud nga rason insa nagdaug ako sa Metrobank SOT. Magluwas abi nga may kantidad ako nga nabaton nga ang hanggud nga bahin ginpamayad sa kautangan, nagapahanumdum dya ang pasidungug kanakun nga indi ko pagpabay-an ang akun obra, nga sa kada adlaw, dyan ang pagpanikasug nga mas himuon pa gid ti mas mayad ang mga hirikutun nga kabahin ka akun katungdanan. Kadya, wara run ako nagatudlo bangud tagdumara run ako ka sangka iskwilahan. Nagbag-o man ang kinatubo ka akun trabaho, nagapabilin nga nagapanguna ko nga prayoridad nga ang mga manunudlo makatudlo ti mayad sa kwarto-klasihan.

Tapus run ako sa gintao nga kahigayunan ka Ginuo bilang manunudlo sa kwarto-klasihan, piro nagapabilin ang akun pagpalangga sa pagtudlo. Sa mga tion nga wara ang isara ko ka miestro ukon maistra, ako ang nagatudlo ka anda klase. Amo dya ang isara ko ka katungdanan magluwas nga ako run ang taggiya nanda kag anda manogbulig agud mas makatudlo sa mas ipiktibo nga paagi.

Nagapanginbulahan ako sa nakaimaw ko nga Metrobank SOT awardees sa ginhiwat nga Division of Iloilo Teacher Induction Program --- Ma’am Shirly Jusayan (2001); Ma’am Cynthia Bangero (2007); Sir Zoilo Pinongcos (2009); Sir Rejie Palmos (2015). Nagapati gid ako nga duro pa nga mga Ilonggo nga manunodlo ang mapasidunggan ilabi run gid ang halin sa Dibisyon ka Iloilo.

Samtang nagahulat kami ka taksi ni Sir Rejie Palmos, may naistorya kami nga mga manunudlo nga bag-ong gwa sa Kalantiao Hall bangud tapos run ang programa. Nag-ingud sanda kanamun sa pagpalitrato. Hambal nanda, daw indi gid nanda malambot nga makabuul man sanda ka pasidungug nga nabuul namun. Ginhambal ko kananda nga kon indi man sanda paladun nga makabuul ka pasidungug bilang manunudlo, wara nagakahulogan nga indi sanda angay pagatawgun “outstanding teachers.” Ang marahalun, nahimo nanda ang tanan nga pagpanikasug agud makatudlo ti mayad, duro nga kabuhi ang anda natadlung kag nabag-o, duro nga mga damgo ang nabuligan nanda pasad, kag duro nga kabuhi ang anda napabag-o. Ginsulit ko ang tima nga may dara hanggud nga pagpanghangkat kananda kag kanamun tanan: “21st Century Teachers: Meeting Standards and Exceeding Expectations.” Indi tanan nga manunudlo mapasidungga bilang “outstanding teachers” piro kon sanda nagapanikasug nga malambot ang ralambuton kag malampasan pa ang ginapaabot sa anda pagtudlo, angay gid sanda tawgun nga “dungganun nga mga manunudlo” ka dya nga siglo. Nagyuhum-yuhum sanda nga daw ginabaton ang amun pagpanghangkat dara kumpas ka anda alima sa pagpaalam bangud nag-abot run ang gintawag namun nga taksi.

Nagsulud run kami ni Sir Rejie sa taksi piro wara pa nagtahaw ang amun yuhum kaangay ka wara pagtahaw namun nga paglaum nga indi gid kita mahubsan ka bataun, maukud, kag maabilidad nga mga manunudlo.

- Katapusan -

Bug-os nga kalibutan ang nagsaulog ka dyang tuigan nga Adlaw ka mga Manunudlo nga natuon kada ika-5 kang Oktobri. Dya nga kahiwatan ginapatuman kang UNESCO agud pasidunggan ang mga manunudlo sa anda indi matupungan nga mga kabudlayan kag pagpanikasug sa pagtuman ka anda katungdanan bilang kabahin ka dyang ginakabig nga “propisyon kang mga propisyon.”

Kadya lang, may sangka iskwilahan nga nag-imbitar kanakun agud maghambal sa anda World Teachers’ Day Celebration. Agud madabukan ko ang andang paglaum, ano pa abi ang mas mayad nga mapaambit ko sa mga manunudlo kag mga istudyanti kondi ang akun kasaysayan bilang manunudlo.

Naggradwar ako kang 2000 sa kurso nga Bachelor of Science in Industrial Education sa Calinog Agricultural and Industrial College, tulad West Visayas State University – Calinog Campus. Matapos nga makagradwar, nagtudlo ako dayon bilang volunteer teacher sa Alcarde Gustilo Memorial National High School sa Alibunan, Calinog, Iloilo. Sangka libo kag lima ka gatos pisos ang akun ginbatun bilang allowance kada bulan. Makaligad ang darwa ka tuig, nakabuul ako kang aytem bilang Local School Board teacher kag nagbaton run kang bulanan nga swildo. Kang 2005, sa kaluoy kang Mahal nga Dyos, nakabuul ako kang nasyonal nga aytem. Baw kang una, daw tinuro kang uran sa tag-irinit ang pag-abot kang aytem. Maiwat mabakantihan ang mga iskwilahan hay wara man ti nagaritiro. Maswirti lang gid ako nga nakasalud kang grasya bisan pa wara ti maninoy nga politiko kag wara ti ginasarigan sa ibabaw. Pasalamat ako sa pagsarig kang amun prinsipal nga naghambal nga ang angay ko nga maabilidad kag didikado nga manunudlo kanugon gid kon buy-an pa. Daw naglapad ang akun talinga. Ginhimo na gid ang tanan agud makasulud ako bilang unay nga maistro nga naabay sa nasyonal nga plantilya.

Wara lang naman-an, nakatudlo run ako sa sulud kang masobra sangka dikada. Nagabaralik ang amun mga produkto nga may mga obra run. Indi masukub ang amun kalipay nga mga manunudlo samtang nagapamati sa anda mga istroya kang kadarag-an. Kaangay dya nga nagaani kami kang bunga kang amun mga kabudlayan, mga sakripisyo, kag mga pagpaninguha. Isara sa ginapaabot nga kahiwatan ang Alumni Homecoming nga ginapatigayon kada darwa ka tuig. Ginalangkag kami sa pagbalik kang mga naggradwar sa amun iskwilahan, indi lang bangud may matugro sanda nga rigalo nga ginbakal pa sa luwas kang pungsod kon diin ang kadam-an tuya run nagaobra, kondi mas labaw nga kalipay ang matugro kang anda pagpasalamat kag pagbalikid sa anda ginhalinan nga kon sanda pa ang pahambalun, wara nanda nalambot ang anda istado sa kabuhi kon indi bangud sa anda mga manunudlo.

Madasig matuod ang dalagan kang panahon. Nakaimaw run gani namun ang amun anay mga istudyanti nga pariho run namun nga manunudlo. Ginalahug gani namun sanda. Hambal namun, “Ti mayad hay dya run kamo, buligan nyo run kami ugtas.” Lahug man lang, a. Hay sa pagkamatuod, insa maugtas gid ang maistro kag maistra? May masugpon nga, “Kon kaisa, indi gid maibitar.” Nagaugtas ang manunudlo hay ti, may pasilabut sa mga bata, may pag-ulikid, may pagpalangga.

Wara sa handum ko kang una nga magmaistro. Ugaring hay ti kabos sa pangita ang akun mga ginikanan. Ang ikaapat ko nga magurang halin sa subang ang nag-abaga sa pagpatapos kanakun nga bisan ano nga kurso, importanti makatapos ako, makaobra, kag syimpri pa, makaswildo. Ang masarangan na lang amo nga patun-an ako sa kolihiyo sa amun banwa. Syam kami nga magburugto. Ako ang pinakauna nga nakatapos kang apat ka tuig nga kurso.

Hambal kang magurang ko, kinahanglan ko gid nga makatapos kang pagtuon kag makaobra. Hay agud kon may obra run ako, ako duman ang mapatuon sa akun libayun. Wara ko man tana ginpaslaw. Ako duman ang nagsagal-i kana sa pagpatuon kang akun kalibaynan. Nalipatan ko dun ang plano ko kang una nga kon makaswildo ako, maiskwila ako liwan sa gusto ko nga kurso. Handum ko gid kato nga kon indi architecture, creative writing ang bul-un ko. Wara run ako makabuul kang ikarwa nga kurso. Nagpadayon ako kang akun master’s degree kag doctorate degree sa educational management. Napinsar ko, wara man ako nangin arkitekto, nakabulig man ako pasad kang mga handum kang duro nga mga tawo. Wara man ako nagpakasagad sa creative writing, bisan paano, nagasulat man ako tulad. Ayhan, ang mangin sangka manunudlo gid ang gintagna nga propisyon para kanakun.

Tulad ka dya, prinsipal run ako sa Wenceslao S. Grio National High School sa Puyas, Cabatuan, Iloilo. Sa bag-o ko nga katungdanan kag sa bag-o nga iskwilahan, nagapabilin ang tinutuyo nga matugro sa mga pamatan-un ang sahi kang edukasyon nga nagakaangay nanda mabaton.

Sunod nga adlaw matapos ang imbitasyon ko bilang manoghambal sa anda Teachers’ Day Celebration sa Caninguan National High School sa Lambunao, Iloilo, naghiwat kami kang amun Teachers’ Day sa Wenceslao S. Grio National High School. Ginapangunahan dya kang mga opisyalis kang Supreme Student Government. Simpli lang ang amun programa. Wara ti gasto. Indi namun gusto nga maggasto sanda ti hanggud. Ang mabuhin nga pundo yadi pa sa ginapaabot nga mga proyikto kag mga kahiwatan. Hanggud run ang amun kalipay nga makabalay sanda kang mga binalaybay nga igahalad kanamun. May mga nagkanta. Indi marahalun kanamun kon libagun. Ang mas ginapamatian kag ginabatyag namun ang anda katampad. Nagakanta sanda bangud sa nagaawas-awas nanda nga pagpasalamat. May mga bata nga nagduhol kang anda mga rigalo. Mga gagmay nga mga bagay. Mabudlay mapangindian ang anda ginatugro bangud nakita namun ang anda katampad kag kalipay nga makabalus sa kaayad kang anda mga maistro kag mga maistra sa magagmay nga mga butang kag pamaagi. May pira ka mga bata nga nagaturuk lang. May nagahanihani nga daad may matao man sanda. Ugaring wara pa sanda kuno ti kwarta. May nakabungat nga ipalagas lang ang anda rigalo. Bisan urihi dun, mapalagas sanda. Ay, ahay, nadumduman ko ang sitwasyon ko kang una. Hanggud man daad ang kalag ko nga may matugro sa mga maistro kag maistra sa anda kaadlawan ukon sa tion kang Paskwa. Kang una, wara pa ti silibrasyon nga Teachers’ Day. Ugaring hay kabos gid sa kwarta, makuntinto dulang ako sa pagturuk sa mga klasmeyt nga may ginaduhol kanday Mam kag Sir.

Nakadayaw ako sa sabat kang sangka maistra ko. Indi run kuno magpagamo pa nga magpalagas kang rigalo. Mas pasulabihun kag mas igakalipay kuno ka mga Manunudlo ang balus nga kaayad paagi sa pagtutum sa pagtoon, ang paghimakas nga makatapos, kag sa urihi, makabulig sa pagsirbisyo sa banwa nga pinalangga sa bisan ano man nga propisyon nga napili. “Pay it forward.” Darayawun dyang prinsipyo ni Mam. Saludo ako kana.

Matuod gid. Indi natun matuptupan tugro kang rigalo ang tanan natun nga mga manunudlo. Nahuya ako bangud wara gid ako ti natao sa akun nangin mga manunudlo. Pay ti, man-an ko run ang isabat nanda kon magpangayo ako kang pasinsya nga wara gid ako dara sa pagbalik sa akun gintapusan nga mga iskwilahan: “Pay it forward.” Indi lang paagi sa pagtugro kang matiryal nga bagay ang paagi agud mapabutyag ang hanggud nga pagbalikid kag pagpasalamat. Wara man ti problima kon makadawadawa.

Sa tulad, indi man paagi sa matiryal nga mga butang, rigalo ko sa akun mga manunudlo ang pagdaug ko sa The Many Faces of the Teacher kang 2013 kag ang pagkapili kanakun bilang isara sa napulo ka Metrobank Outstanding Teachers kang 2014. Rigalo ko man kanday Mam kag Sir ang tatlo ko ka nadag-an sa Palanca. Bangud kananda, nadiskubri ko ang kinaadman ko sa pagsulat. Kaangay sanda kang manogbunyag kato nga wara pagkataka sa pagbobo kang anda panahon kag pagpaambit kang anda naman-an agud mag-ayadan ako sa patag nga dya.

Kon makadawadawa, basi may matugro man ako nga rigalo kananda. Pay kadya, ang matugro ko lang anay amo ang nagaawas-awas ko nga pagpasalamat kananda nga nangin manunudlo ko sa elementarya, high school, kolihiyo, kag post-graduate. Salamat sa tanan ko nga mga manunodlo, buhi man ukon tuya dun sa pihak nga kinabuhi. Salamat gid!

- Katapusan -