Ugbos ka Bayabas
ni Ritchie D. Pagunsan
Una ko naagyan ang mabug-at nga pagtiraw kang syam ka tuig pa lang ang idad ko. Kon mahimo akun dya ipaiway, ugaring sa amun baryo sa Igbarawan, ang pagpapaltak indi malikawan ukon matalikdan kapin pa kon ang ginahandum ang pagbaton ka pamilya kag mga kasimaryo. Piro wara pa raad dya sa bungug ko, hay bata pa man ako kag duro pa ang kahigayunan. Ugaring naahat dya tungud kay Pakit, ang haso ko nga klasmeyt nga tagairaya.
“Wara kaw pa gali mapaltak?” hambal na nga bahul gid ang pagkatingala samtang nagapangihi kami sa kilid ka akasya sa likod ka iskwilahan.
“Paltak run, eh!” sabat ko, dayon batak ka akun puroy bisan wara pa matapos ang akun irihiun.
“Ti, ano tawag ka imo nga ran bay?” padayon na. “Putyong! Si Kadoy putyong!”
Palutson ko lang man raad sa pihak nga talinga ang sunlog na, hay duro man nga mga kabataan nga mas gurang pa kanakun ang masami ginalahug. Garing indi ko mabatas nga nabatian ni Inday Suping ang pagsangyaw na. Hamakun mo nga matuipan dya ka bayi nga ginaali-ali ko. Ano run lang bay hambalun na kanakun? Daw masalup takun sa kahuya.
Hinali nagbagting talinga ko. Wara ko bala ginsabnit ang rabot na nga kamisita kag ginsumbag baba na. Gamayan lang mabitas ang hingodhingod na kang gintambagan run kami. Piro, ahay, umpisa kato, daw naglas-ay ang pagtratar ni Inday Suping kanakun, bisan nabatyagan ko nga nagapirik man iwi na kon magtabo ang amun panuruk. Namayha siguro sunlugon nga wara pa nahimbisan ang nagapangiray kana.
Amo gani nagdisidir ako lagilagi, bisan tuod may pagduhaduha, nga magpapaltak pagsira kang klasi kato. Darwa run gid man ka tuig ang ginpaligad ko tungud sa istorya ka akun mga pakaisa nga kuno sakit, kapin pa kon makamatis, bisan dasig lang man ang mga inadlaw kon isipun asta nga magpali. Ginpanindugan ko ang akun hirimuon. Piro labaw sa tanan, himuon ko agud bawiun ang taas nga pagturuk ni Inday Suping kanakun kauna, nga ginrangga ni Pakit. Ang tampuhaw, may ana gid dya kanakun sabun!
Madasig nga nagdalagan ang mga inadlaw asta nga nag-abot ang Abril kag Simana Santa nga ginakalangkagan ko. Ginalihi ka mga mal-am nga papuasun gid anay ang kwarisma antis magpapaltak, hay kon indi, buhay magpali ang pilas. Abu, duro gid akun pangadi kag waug ka paminsar ka paraabuton nga nagralabug liug ko, gani abi ka mga barkada ko, nagpuasa gid takun kang Byirnis Santo.
Nakasugtan run ang adlaw kang pamaltak. Maisol ruman raad takun, ugaring si Inday Suping nakamaan run nga abay ako. Ano abi hay magluwas sa pyista, daw bahul nga tabad para sa mga taga-Igbarawan ang pagpapaltak ka mga kabataan. Man-an ka tanan bisan wara ti radyo nga nagawaragwag, hay ginabantayan dya ka bilog nga baryo kada tapos Simana Santa. Gani pat-ud nakalab-ot run kay Inday Suping ang balita. Kon usisaun, tana ang kabangdanan kon andut nangisug ako nga magpapaltak, hay kon ako lang, pabuyan-buyanan ko takun dya. Puro lang hingyo, nga kon indi paghungdun, sapwan lang tatun. Kag kon indi pa gid dya madayon, mahulat ruman ako sunod tuig hay nagapasulud run ang tag-ururan kag maabri run ang klasi. Piro mayad lang hay dyan si Tatay.
“Amo ra daw sikag lawas mo,” pamasol ni Tatay. “Kag turuka, kutimoy timo kumpara sa mga kaidad mo, hay wara kaw pa napaltak.”
“Asus, Toribio,” saligbat ni Lola Digna, nga nanay ni Tatay, “kon manghikay kaw, daw dapaw panuruk mo sa bata mo ba. Anhaw kinanlan gid magpapaltak? Kang tyimpo nanday anhing Oway Bising nga to, bukun man uso ang paltak. Naga nagbarahul man nga ayadan ang mga bata.”
“Ano abi, Nay, hay,” sabat ni Tatay, “kon pabay-an ko lang dya, parihas gid sanda ka dya dangtan ni Nilo sabun.”
Si Nong Nilo ang pakaisa ko nga asta kadya ginamulay sa Igbarawan nga kuno daw saging lakatan nga wara mapanitan. Hay kang ana run turno, hinali naglagyo sa kahadluk. Pinabay-an ka mga ginikanan na hay kuno sa sunod lang, asta nga nalipasan ka lima ka tag-irinit kag nalipatan run lang. Ti, hay soltiro run kondi namayha, asta nga napiritan magparayu sa pihak nga banwa kag rugto mangasawa.
Indi mahim-us ang akun baratyagun kang gabii antis ang adlaw nga ginahulat kang tanan. Ano abi kon magdapyos ang labaha ni Tay Pingkaw kag sala ang matigpo na? Aguy, kabahul gid nga dimalas kon matabo, hay bukut dya parihas ka linagis nga kawayan nga kon mautod ukon mabari, sarang maislan kag liwan malagisan. Gani bisan disidido ako sa akun hirimuon, dalum nga katahap ang akun ginbatyag. Daw malupot takun manumdum pa lang. Ang nagpaisug lang kanakun ang paminsarun nga duro man ang mga imaw ko nga mapagurut sa rum-an, kag ang pagbalik ka mayad nga pagturuk ni Inday Suping kanakun. Sara pa, anad run nga manogpaltak si Tay Pingkaw, hay kana nagadangup ang haros tanan nga mga kabataan sa Igbarawan.
Aga pa ako nagbugtaw sunod nga adlaw kag magdiritso sa suba. Mabatian ko pa ang bilin ni Tay Pingkaw nga magparigos kag magpahurum anay agud maglum-uk ang panit kag magdasig ang pag-obra. Gani amo man akun kutawkutaw imaw ang iba nga mga kabataan, asta nga nagkudug pati lasi ko sa karamig. Piro kon haros pa lang raad, gusto ko magpaanod sa ilawud tungud sa kakulba. Amo gali dya ang pamatyag kon may kataragman kaw nga ginaatubang, nagaabot ang kahadluk kag paghinulsul sa mga kasal-anan. Nadumduman ko nga nanakaw kami ka mais sa taramnan ni Tyo Insong kag wara gid ako nakapangayo pasaylo kana. Ay, tuod man, indi nga daan mapaktan kon ano ang matabo sunod.
Taas run ang sirak ka adlaw kang ginpangtawag kami nga magtarakas. Daw indi pa raad takun magbutwa sa akun pagsalumsalum, ugaring nagdaralagan run ang akun mga kaimaw. Bisan ginapaabot ko, bahul ang akun pagkatingala kang masat-uman ang nagadugok nga mga tawo. Kon pangayaw kaw, sarang mo masal-an nga may kasal ukon bunyag hay haros bilog nga baryo nanabad. Piro mayad lang hay puraw man mga laki ang namunsyon. Wara si Inday Suping. Pasalamat akun nga ginadilian ang mga bayi nga maglantaw hay kuno makamatis kag mabanug ang inobrahan, kag hambal ka mga mal-am, malaon ang bayi nga makakita.
Nagpirila kami pagkatakas. Ikaapat ako. Wara takun magbarabalikid pa agud isipun kon pira kami tanan, piro sa pamatyag ko labug ang pila. Bisan marayu, makita ko nga ginabaid ni Tay Pingkaw ang labaha nga garamitun. Nahanda run man ang kahoy nga darat-ulan, nga kon tawgun batakan, kag ang sang-utod nga sanga ka lumboy nga pamukpok. Daw hinali ginsuhot ka kulibra ang akun suroksurok, nagkutuy busong ko. Sa sobra ka kulba, wara ti untat ang usap ko ka ugbos ka bayabas nga inogtambal kar-on sa pilas. Pamatyag ko daw nagausap takun kang lahing nga niyog nga inoghiso sa buhok, parihas kang ginahimo ni Lola Digna antis marigos sa awang, agud kuno maghining kag mag-untay ang anang bukayun nga buhok.
Kang gintawag ang una nga bata, daw si apot dya nga nagparapit bisan daw pasi ka bahul ang lawas na, kag dayon na uba ka anang puroy. Wara magbuhay, hambal nanda indi pa kuno pwidi, balik lang sa sunod tuig. Ambay kon andut. Wara takun ti kalibutan hay saku akun pangadi.
Ang ikarwa daw kanding nga iriyawun nga daw indi magparapit. Kang makaabot, buhay luhod na hay ginapasigo gid sa darat-ulan. Dayon hinali dya nagsyagit nga nagahiribiun kang nagtabo ang sanga ka lumboy sa labaha. Sa pinsar ko, mayad pa ana tapos run.
Wara ko run matalupangdi kon ano ang natabo sa ikatlo, hay saku lagas ko ka akun pagginhawa, asta nga ginlawag run ang akun ngaran.
“Kadoy, ikaw run sunod,” hambal ka nagabantay kanamun nga pakarwa man ni Tatay.
Pamatyag ko nagbiring ang akun batiis kang nagaparapit kay Tay Pingkaw. Pag-abot ko sa atubang ka batakan, ginpaluhod na ako kag ginpadugangan ang ginausap ko nga ugbos ka bayabas. Dayon ko man hamal ka bilin nga bitbit ko bisan nagapangyami run pamatyag ko.
“Maisip ko ka tatlo,” hambal ni Tay Pingkaw, “sa ikatlo ginhawa kaw ka dalum, ha?” Nagtango lang ko, ang akun pinsar rugto kay Inday Suping. “Sara, darwa ….”
Mahaklu pa raad ako ugaring hinali may naglabyog. Urihi run. Nagtupa run ang sanga ka lumboy sa ikarwa pa lang nga isip. Nagtyangak ako nga daw ayam nga naligis ang ikog. Pamatyag ko nagwasaag ang kalibutan kag ang sakang ko gid ang nalukpan! Linti nga mal-am dya, siguro nagkarapingkaw butkun na ka dya sa sobra ka pamalpag, ang kirimodon ko sa akun kaugalingun. Pasapayan lang nga daw nagagama kang kawayan!
“Dali, iluad ang ginausap mo kag itambal,” sugo ni Tay Pingkaw.
Ha! Ano kara iluad ko, hay sa kahangyus natulun ko tanan ang ginausap kaina? Sigput gid, bisan daw urasip, wara ti bilin. Kon wara lang nagatabid, pati dila ko siguro natulun ko. Mayad lang may nahapnig nga ugbos ka bayabas sa kilid na. Gindaho na dya kanakun kag nagpurot ka ritaso nga katsa nga ginhampul na sa pilas ko.
“Agto to sa suba kag mamunlaw,” hambal na nga daw nagamando sa bag-ong gulgul nga manok.
Nagtindug ako paagto sa suba nga malipayun, bisan nagaduyugduyug, hay natapos ang tanan nga nagaginhawa pa ako, kag wara magtalang ang labaha ukon ang sanga ka lumboy.
Bisan nagaparanulum pa panuruk ko tungud sa sakit, nasiplatan ko gid ang tinuga nga nagtiklod kanakun sa dyang ahat nga higayon. Si Pakit! Baw, ang lag-it, nakapila sa likod imaw ka mga bata nga paraltakun. Nagakuub dya nga daw hinali tinubuan ka huya. Wara pa gali mapaltak ang halo nga dya! Kon wara lang ako nagabakabaka kag nagasipit ka akun puroy, dalaganun ko gid raad dya kag pawilwigun liwan sungad na. Bay-i lang, makabalus gid ko kana kadya sabun, pinsar ko. Piro pagkatapos kato, wara gid magpakita ka bayhun na ang buyon, kag kada magsumalangay kami sa dalan, nagalikaw. Namayha siguro hay bati ko inabot ka pakatalawit kang makita ang labaha ni Tay Pingkaw, kag asta kadya wara pa mapaltak.
Piro sa pihak ka dya tanan, bahul ang pasalamat ko kay Pakit, kag kay Inday Suping, nga ginhaladan ko ka akun bag-o nga pagkatawo, hay sanda ang nagtulod kanakun nga maghamtung. Ti, kondi pag-ayad ka pilas ko pagligad ka lima ka adlaw, paayaw-ayaw takun sa baylihan kag tubaan hay kuon ni Tatay soltirito run ako. Talagasa run man ako ginapahugas ni Nanay ka pinggan. Kag ang pinakahandum ko, nagbalik ang mayad nga pagtamud kanakun ni Inday Suping.
***