Naghiwat ang Dungug Kinaray-a kang Pista Uruk-ukan 2015 kang nagligad nga mga simana. Duro nga mga sinulatan ang nag-ituk ka atun baratyagun agud mapakadlaw kita. Kabay nga nakatugro kang kasadya ang inyong mga ginpangbasa, kag ayhan nakatugro ka inspirasyon sa inyo nga kabuhi. Kanami lang basahun ang mga istorya ilabi run gid kon ginpadumdum kita kang kabuhi sa atun sa uma ukon sa banwa man, ang kinaragtu nga mga ginawi, ang mga pasimpalad ka atun mga kasimanwa, kag ang mga obsirbasyon sa adlaw-adlaw nga pagsinarayu.

Buhay run man nga nabaton kang kalibutan ang kamatuoran nga ang kadlaw ang pinakamayad nga bulong para sa atun lawas. Andut haw? Ano ang nagakaratabo sa atun lawas kon nagakadlaw kita? Mayad gid ang kadlaw para sa atun nga kalawasan tungud nga nagadura ang “stress” kag makarilaks kita. Nagadura ang nagatiskug natun nga lawas kag baratyagun. Suno sa mga doktor, ang dya nga baratyagun nagalawig kang 45 ka minutos pagkatapos kadlaw. Nagapabaskug man dya kang atun “immune system,” gani nga kon pirmi kita nagakadlaw, marayu kita sa sakit.

Luwas nga bulong ang kadlaw, daw sakit man dya nga makaralaton. Piro bukut ti lain dya nga sakit. Nakakita ukon nakabati bala ikaw ka tawo nga nagakadlaw? Ano ang imo nga riaksyon? Indi bala nga daw malatnan man ikaw kag pati ikaw makadlaw man? Kon kaisa, wara kita kamaan kon ano ang karadlawan ugaring nagakadlaw man kita. Tungud makaralaton gid man. Nakalantaw kamo kang sine nga karadlawan, ukon di gani mga bata nga nagakaradlaw sa YouTube? Tirawi nyo maglantaw kon daw pamatyag nyo naluyahan kamo ukon daw mahina ang inyo lawas.

Bisan sa mga barasahun, parihas rugya sa Dungug Kinaray-a, kag sa iba man nga mga libro kag komiks, duro nga mga karadlawan ang nagatugro man kanatun kang kalipay pagkatapos basa.

Kon kaisa sa sobra ka kadlaw nagaruluha man ukon nagasumpit ang atun ihi. Ang iban nagatangso ang anda sip-on, ukon nagahurukas ang postiso. Tungud gani nga bilog nga kalawasun natun ang nagahulag kon nagakadlaw kita. Sa iba nga lugar, may mga opisina nga nagatugro oras para sa anda mga impliyado agud magkaradlaw, tungud nagapati sanda nga ang pagkadlaw makabulig man sa anda nga pag-obra kag mangin produktibo sanda.

Panumduma abi kon san-o ikaw urihi nga nagkadlaw nga nagautuy-utuy gid. Kadya lang? Kaina kang aga? Kahapon? Kang sarang-imana? Ukon buhay run? Kabay nga tinguhaun natun nga magkadlaw gid kada adlaw agud nga magmayad ang atun disposisyon kag kalawasan. Padayon kita mag-uruk-uk kadlaw.

Salamat sa inyo nga pagsuporta sa Pista Uruk-ukan 2015 kag sa inyo nga pagbasa rugya. Mahimo balikbalikan ang mga sinulatan rugya sa Dungug Kinaray-a agud malingaw kamo kag magpabaskug ka lawas. Kon may mga karadlawan man kamo nga mga inagihan, mahimo man kamo ka intra rugya sa pista sa sunod nga tuig.

- Katapusan -

Ya plantsa ni Lola, uring anang pawer. Pay buhay mag-init hay maarhung ya baga nga nadakpan ko sa dapog. Insa't amo man tana to aku'ng ginguro sa dabok kaina? Garilingin du ya ulo ko ka tayhup, galaminday anang sagrab.

Ahay, daw nahilantan lang tana ya buli ka plantsa ho. Husto lang mag igod-igod sa maong ko nga gaumbilay kag nagapaharumatay sa kabayo. Ginpiripiswitan ko dun ka tubig kag pasadoran agud mag-uruuntay anang sidsid, pay gwa na kada karun mahuramul angud hay buku't mainit dayang plantsa. Anu dlang da karun kun yukut dun nga daan tsura mo, gapuruyakut pagid dayang de largo mo?

Hmm...sige lang. Bag-o ma gawa dayang baston ko kag paresan ko ka polo ko nga inarmidolan. Tiskug kag matariwis anang piniluan! Karukuson ko pa dayang suol na kag mag pulos it panyo, ano pa? Gamay lang nga Tancho, ayos dun, dara sukbit ka husay sa buli nga bulsa. Menudo! Ako kuno abi si Ralph Macchio. Aw ah, Karate Kid gali da tana. Robbie Rosa gali!

Alas otso dun. Makarumkarum ya langit. Gapasiri ya bulan sa bangi ka gal-um pay indi daw indi man magtupa ya uran. Gauman ma tana'y mga aniit sa sabtanay ka mga paka sa kanal. Waay pa matunaw ya malasado nga itlog nga linaga gin-ihapon ko, daw masido ako gani, pay gapukwatpukwat du'y buli ka migo ko hay mamayli dun kami.

Dali lang bala! Hambal ko, dar-on ko anay dayang jacket ko nga maong agud kumpleto ya porma. May ti mu da ya moda. Maramig nga daan. Ibilin ko ang ya pinuti ko ah. Waay man ta it kontra. Waay taku't pinuti ah. Pay uso ya dar-anay kada. Budlay dun ah basi magrikisa sa gate, bul-on man lang ka tanod. Sa takas kami mamayli. Ubos dayang amon kon tawgon, hay marapit sa suba.

Sa takas, tuya ya tennis court. Natingala lang gid ako insa't tennis court ya tawag kaday-a pay basketbolan? Dayun ti baylihan man.Pay mayad tana to sa Lampaya hay sementado. Indi tana parehas ka sa iba nga baryo nga kalapadan ginpalibutan lang ka amakan baylihan dun dayun. Abaw, daw galinas ka lang ka mga puga kon indi ka kabulasot sa mga garilitik nga bangag. Ah, gatalbo ma angud ya yab-ok kapin pa kun mag tukar ya Earthquake kag Rasputin! Pay amakan ma ya palibot ka tennis court. Nanglat-as dun kami sa danaw, tabok sa sapa, agi sa talatay ni Bantil kag Udak, latay sa kahon paadto sa tennis court. Tennis court gid tana ya naandan. Bay-i da ah. Baylihan na mean ko.

Ay, gaturu-tarithi, ga dabo-dabo kag madanlug ya buhangan. Daw malutakan ya bongklok ta haw! No problem. May dara taku'ng trapo. Amu da pirme sulod ka bulsa ko hay naanad du' takun kada, kada pa eskwelahan, hay sa ubos gani kami, rayu pa sa karsada. Boy scout ah. Laging handa, sa pag da-da!

Anay marapit dun kami, ga kuba-kuba ya dughan ko sa sound bah! Matunog gid may Karen's. Amo ma lang da kag Los Amigos ga waswasanay nga sound system sa Calinog. Ang kay parente Ingkoy daw. Ok man gawa.

Paduro-duro trompa ah. Kag pataas tas ka bagat! Bisan sa pihak pa nga banglid, magtukar gani daw ginatutoy ka gid ka huni na. Gakalam gid ya siki ka mga daraga kag mga soltero agud magpadukut sa auditorium!

Sulod du kami sa baylihan. Wara't bayad ah. Kanday Lola Osaw dayang lupa ka tennis court. Basi ipalukot ni Toto Tit ya baylihan it alang-alang kon indi kami pagpasudlon eh. Pati ka ah. kilala takun ni Nong Doroy nga gabantay sa pwerta. Ti libre.

Baw! Lifedance pay gatukar! Tayming eh, balbal dayun kami ni amig. Temprano pa pay, duro dun ang tawo. Duro bata, nga gadakop-dakop ka mga suga nga ga suray-suray sa salog. Mas excited pa tanda sa mga manugbayli. Daw kami ma' anay kadang gagmay pa tamun. Indi man mapangharaw sa tunga ka diskohan.

Kabuhay magsulod ka mga daraga ah. Duro kuno mga taga tabok. Mga gwapa day-ang mga taga-tabok suba, kag mga para bayli. Suki day-a sanda bisan diin nga baylihan, hay mga daw ubad sa ka pino!

Nagsikungkong kami anay sa tupad ka canteen kag mag lag-ok lag-ok ka beer nga daw si mga haslo. Kataraga ma'y White Castle lang pirme. Laka man lang. Mapait man gali! Pang pa isog lang ah, agud kun may daraga karun di dun mahuya. Isa pa! Duro'y kwarta, bag-o lang kapadarawat ka gin-garaban. Di daw si mga otot mag murumandar. Burubhay, gin-untat ya tukar, kag naglawaglawag anay. Amo daya ya intermision sa bayli pirme. Basta may politiko gani nga magsamput, o overseas nga bag-ong panaog, o pari, untat anay saot hay may pamulungpulong.

Pay mayad man gani day-a hay pagtapos ka hambal-hambal. Ma "honorari " dun dayun, Sanda pa garing una pili sa daraga. Puga! Sige lang ah, sige lang, duro pa iban bilin. Ay, salamat. Pagtapos ka honorari amu dun da ya ginahawat hawatan ka tanan. Ang "public may....(dance)." Haiz, hubug pa da'y announcer. Daw indi pa mag-untat man ka wakal. Palpagun na pa't tudo ya microphone antes mag "Hilo mayk tis?" kag butang sa durunggan na!

Ti pag "pablik mey" hurugyapan dayun ya mga manugbayli sa tunga. Pag intro ka Todo-todo Cha cha hulwa ya mga purungkuan. Patunga kami tanan.

Nayka, akung migo daw pinatda sa purungkuan na, galingling sa buslot ka amakan. Gin-adtunan ko kag ginsinggitan "G'aso, ganu kaw?" Indi ka bi mabatian kun di ka magsinggit hay daw mawas-ag ya durunggan mo sa ka tunog ka sonata. "Lantawa bala mig ho. Ga uyog- uyog ya amakan." Ginlungay ko, gabalud-balod gid man nga daw may gatiklod sa bangi ka hayaghag nga amakan. Amu ma'y aku'ng sid-ing kag wahingon tana kag mag li-li man sa buslot.

"Apu!' Puga, daw magalbot ma'y saha ka saging na nakapyutan na bah! "Bay-i da tanda d'yan!" hambal ko.

Ginguyod ko si amig pa tunga. Sige saot namun, sige ma'y barangisi na nga ga tarawis ya sungad na nga gatudlo sa daw mahapay nga amakan. Sige gid bala anang uyog-uyog! Utuy-utoy tamun ka kadlaw. Abi tana ka iba na lipay gid tamun ka Footloose nga saot namot. Waay tanda kamaan gapa abot-abot kami nga maghurugpaas ya tukod kag marusdak ya amakan kag madakpan sanda nga duha!

Gulpi lang napatay ya suga. Napatay man ya sound. Waay dun namon makit-an kon nag untat man ya uyug-uyug ka amakan. Nag ilis dun ya tukar sa Diamontina (Drover ). Nagbaralik ya mga tawo sa purungkuan pay may mga nagparabilin man. Nagpabinit man kami. Marapit sa buslot. Pay waay du' gauyug.Tapos du' guro. Ginlingling namon, waay du' gid ma't tawo, pay hapay du'y saging. Da imo ngisi nga.

Mabayli dun ko. Hambal ko mabayli gid ko. May naturutandaan dun ko to sa pihak nga purungkuan. Yodi. Ano dulang bi kon indi magsunod? Basi mahuy-an takun. Indi ko mahuy-an ah. Hubug ka, huya ka. Puga pay daw makupos gid ko pay. Daw nagputi itlog ko? Ano nga sistema man?

Dali dlang matapos ya tukar. Anu dlang kon waay dun it sweet! Ah indi. Mabayli gid takun. Nagtindog ko ah. 'Limtan ko dun si amig anay. Mabayli gid tuyo ko. Hana ako mapanaw, nag intro ya Always Somewhere. Belay...si...Yees! Sweet man angud! Nagparapit ako sa daraga, tatlo sanda pay daw man-an na gid nga tana ya butungon ko.

Hmmm...naka Can-Can nga jumper kag mahipid ya buhok na nga may pusikat. May panyo pa nga may giring -giring ana sidsid. Daw naira gid takun magpurupasiplat bisan naka Rambo lang tana nga ismagul. Abaw, daw si Kristina Paner man. Bahala dun, patyanay dun huya ah. Gasulod sa isip ko lango-lango pa. Anu bi kon hambalan ko. "Day dali bala , lantawa bala to'y buslot ka amakan." Pay kiwi dun ya yuhum ko. Puga, daw mangihi ko nga daw maigit! Indi maintindihan.

Ginparapitan ko kag gintan-ay ya alima ko. Ahh, waay man ako kahambal kon ano, basta nagsunod lang tana. Gakudog-kudog ya tuhod ko kag gaparangyami sa alima ko nga naparamalhas.

Pag abot namon sa tunga, matyag ko daw waay ako kakita ka iba nga tawo sa palibot, indi ko man gani ma kita gawi na hay madulom o gaparangdulum lang ya panurok ko.Daw gabiring siki ko nga daw nakuryente alima koh!

Ginsikup ko tana sa hawak. Nagpisik tana gamay, pay parehas ka tilapia nga naanad dun sa baga, nagpahimuyong man. Gintanday na man anang duha ka alima sa abaga ko. Sa matariwis gid nga piniluan ka polo ko.

Pwerte ya pamahuray ko pay. Daw natutdan ako matyag ko pay mayami buol ko. Sige tikang-tikang namun, ilam lang kon gasanto man sa tukar? Bahala dun ah. Mangkoton ko tana daad ka ngaran na? Diin ga uli? Diin ga eskwela? Anu man ? Sige ya ugung ugung ko sa tukar pay gasaramo ya napamensar ko. Mahambal tana guro. Ano daya, apa? Ilam kon nasimhutan na man ayhan ya Forest Interlude ko nga inutangan sa Avon? Mangisog ko ah. Mangkoton ko gid.

"Ahh...." puga indi bati-on kon ihutik ko lang. Kon tuduhon ko basi mahambal tana ginasinggitan ko man. Ano ma daya man? Ahh, basta pamangkuton ko lang ah. Ginpiyung ko mata ko, kag nagparapit sa durunggan na. "Ahh, day...."

Napatay gulpi ya sound! Nagsiga ya suga! Tatlo lang kami ka pares bilin sa tunga! Dali-dali kami pabinit, nagbalik tana sa mga miga na. Nagbalik man ko sa migo ko. May nagmauy gali. Ginlabo ni Marshal ya sound box nga isa! Ay, dipuga. Halit gid! Waay ko gani mapangilala. Naggirinamo dun sa baylihan, hay ginturumpukan ya tay Nong marshal, may dara nga Binacoco. Gin-untat ya bayli. Nagkaran karan kami. Nag-adto kami sa ginlabo nga soundbox kag mangusyuso. Ay, daw waay ka ma't hangpun ah.

Sus ah nalimtan ko pay maong ko'ng jacket. Nagbalik kami sa purungkuan. Waay du'y jacket ko! Pagbalikid ko liwat sa ginpungkuan katong ginbayli ko, waay duman sanda. Waay du'y ang daraga nga ginbayli ko, kag ang jacket ko....dura ! Waay dun. Waay dugid. Aaaaaaahhh! Nag-uruli ya mga tawo. Urihi gid tamun. Indi gid ako maributay. Daw ginaguyod ko lang ya siki ko pa gwa.

Ginturok turok ko ya tukod ka amakan. Daw nami galbuton kag ipahurabug. Bunak ya polo ko ka balhas. Nalulus du'y tuck-in ko. Bag o ko lang matalupangpan, may lutak pa nga bilin sa Topsider ko. Ginhukas ko'y pulos ko kag ginpamahid kag itaklos sa bulsa ko sa likod.

"Mauli ta!"

Gasunod lang kanakon si amig ga ngiris-ngiris lang. Waay tana ka bayli, pay solb tana sa nakit-an na sa buslot ka amakan. Ako tana, ga murugut. Nakabutong man daad ta daraga pay na utod pay saot, waay ko pa makilala! Dura pay maong ko nga jacket! Pasensya ya kinse anyos. Ay, sa ka linti!

Samtang galatay kami sa kahon pauli, ginapanipa ko'y mga manwit nga daw nayubit magsugata kanakon. Napangbanggi ko ya mga paklang ka saging nga gabalabag sa aragyan ko.

Haay...daw na umul-umul gid takun ka una ko nga bayli.

- Katapusan -

Pamaan: Ang dya nga istorya una nga nagwa rugya sa www.dungugkinaray-a.com kang Hulyo 23, 2013 kag ginaabay kadya sa Pista Uruk-ukan 2015.

Bag-o palang nagapanurook ang sanggol kag ang tarin nga talisayun nga nagatongtong sa puno ka samlagi, nagpisik dun sa baratangan na nga papag si Iko. Wara tana nanguyus sa gahud ka mga manok kondi sa makalamkalam na nga nabatyagan sa anang batiis.

“Yamuhat nga kuti ya, ay. Aga pa gani gapanguhit dun,” ang nahambal na sa anang kaugalingun dayon tabog ka hinuptanan na parayu kana. “Man-an ko man nga laon ko Kathy, piro indi gid kita nga darwa magdayunay. Abi diparaha to ang imo mga bata, ay, para makahimus ko ka daramog kaninyo. Indi mo run gani ria tanda masapo piro.” Kag nagpanaog tana paagto sa kusina para mangapi.

Maramig nga dapya ka hangin-dagat ang nagsumalang kay Iko pagkagwa na sa anang balaybalay. Bisan nagakudug ang tuhod na sa karamigun, nagpadayon tana paagto sa daray-ahan. May tatlo ka laki nga nagabutwas ka banyira halin sa baroto kag may darwa ka mga bayi nga nagatindug sa kilid kag may dara nga kiluhan.

“Duro dawi nyo nga bulaw, Nyor?” ang pamangkot ni Iko kang makaparapit tana sa mga bangkiro.

“Sararakut ang hulik namun, Ko. Naunahan kaw ni Belen sa mga bulaw ti puro samilog kag salaysalay dun lang ang nabilin,” ang sabat ni Nyor kana samtang ginaapi ang mga isda sa surudlan.

“Pati timo kay Dayonyor ko, ah. Indi na tana pagbaligya kanimo ang mga bulaw hay gintigana dun nana ria para sa bulaw--wan nga kasing-kasing ni Belen,” ang saligbat ni Ontoy Kumpol dayon sunlog kay Nyor. “Kon daad indi lang mga lukos kag bukawbukaw sa baybay ang ginapamasyaran ni Dayonyor natun kondi pati mga bayi man.” Dayon na haruk-uk kang kadlaw nga haros maglabaw dun ang sangka onto na nga tagiptipun sa ibabaw.

“Grabi man timo mamuya kay Nyor, Toy, ba. Gwapuhon lang gid ra ang amigo natun,” ang saway ka imaw nanda nga si Merto kay Ontoy Kumpol.

“Nugayi takun dyan, Merts, ah. Tayp mo lang gid pakaisa ni Belen nga si Pani pro,” ang sabat ni Ontoy Kumpol kay Merto. “Andam kaw lang garing kay Pani hay onto na kan kolord. Kolgit na nga daan bunga ka nipa kag ginapanglimog na apog kag buyo.” Kag nagharikhik liwat si Ontoy Kumpol samtang nagalungulungu man si Nyor kag Merto. Nagyuhum dun lang si Iko samtang nagapamili ka mga isda nga inoglibud na.

Burubhay, nagparapit dun ang darwa ka mga bayi kananda.

“May mga bulaw kaw nga dawi, Nyor?” ang nagayuhum nga pamangkot ni Belen kay Nyor. Masabat run daad si Nyor garing naunahan tana ni Ontoy Kumpol.

“May dyan, Day Belen, ah. Gin-apihan kaw gid ni Dayonyor. Bisan indi mo dun pagbaydan, basta isugpon mo lang sa imo ngaran ang ana apilyido.” Dayon ngisi na kag sunlog kay Nyor.

Daw indi makaturuk kang tadlung si Nyor kay Belen, magluwas pa sa lising ang ana mga mata, kondi pati dun sa ginpanghambal ni Ontoy Kumpol. Nagparamula man ang bayi ugaring sa kaitumun ka anang panit, wara to makit-an.

“Buligan ta dun kamo ni Pani pangsaylo ka mga bulaw sa banyira nyo,” ang nahambal run lang ni Nyor pagkatapos.

“Mabulig man ko kaninyo, Ni, ah,” ang dayon intra ni Merto.

“Pamunung dun lang dyan, Merts, ah. Mamana pa takun Kano, gani kadya pa lang prangkahun ko dun ikaw. Wara it por-ibir para kanatun darwa. Ikaw kag ako, indi nagakabagay. Lantawa tsura mo ikumparar sa kaambung ko,” ang sirmon ni Pani kay Merto. “Huud gali, ang ginpromisa mo nga buyo diin dun? Kahapon pa ko wara ka mama.”

Masabat man daad si Merto garing gin-unahan tana ni Ontoy Kumpol. “Man-an mo Ni, ang mga Kano, gusto tuod nanda ang mga mailum-ilum nga babayi piro indi kolord ang bag-ang.” Kag dayon na ngirit.

“Tampuhaw gid timo bala, Toy, mo!” ang nahambal run lang ni Pani kag nagpanaw dun tanda ni Belen parayu sa daray-ahan.

“Ti, sigi, Nyor, Toy, Merts, ilibud ko anay ang mga isda nga ya. Kar-on lang ang bayad pag-uli ko.” Kag nagpanaw man parayu kananda si Iko.

“Ano nga isda-a da, Noy?” ang pamangkot ka mal-am nga laki nga nasumalang na samtang nagalibud ka isda sa karsadahun ka Barbaza.

“Samilog kag salaysalay, Tiyoy. Saysinta ang tunga sa kilo,”ang sabat ni Iko.

“Wara gid naganaba ang prisyo ka isda ba, no?” ang pamangkot liwat ka mal-am.

Sa pinsar lang ni Iko, nagapangayo dya guro ka ayo. Haros wara run gani tana ti ginansya sa anang ginabaligya.

 “Panti dun lang ang nagapanaog ka ya nga tyimpo, Tiyoy. Tanan haros nagasaka dun,” ang sabat na.

“Ti, sigi, taw-i ko sangka kilo nga salaysalay. Pamarhan ni Tiyay mo para sa igma namun,” ang hambal ka mal-am.

“Ano nga isda-a da, Noy?” ang pamangkot ruman ka tambuk nga bayi nga nasumalang na sa tulay ka Dalanas.

“Salaysalay kag samilog, Nay. Syinto-baynti ang kilo,” ang sabat ni Iko.

“Sigi, taw-i ko tag sangka kilo nga samilog kag salaysalay,” dayon na bukad ka ginasuksok na nga beltbag.

Sa pinsar ni Iko, “Duro kwarta kag alahas ba. Di koloretes pa ang tsura. Manggaranon dya guru, ay.” Dayon na turuk sa tatak ka beltbag, Prada. “Ah, indi dya manggaranun, kondi tikalun,” ang hambal na sa anang kaugalingun. Dayon diritso tana panaw pagkadaho ka bayad.

Rapit run lang maubos ang anang ginalibud nga mga isda. “Makapanuba dun gid man ko pagkatapos.” Kag dayon na singgitan, “Isdaaa! Isda kamo dyan! Pwidi prituhon, pwidi pamarhan! Pwidi idapli, pwidi man isumsuman!”

“Lub-ok dun da isda mo!” ang gulpi singgitan man kang nakabati kay Iko. “Ulaa sa suba hay pamuruton ko!”

Ginsagap ni Iko kon diin dapit ang nagasinggit. Nakit-an na ang piang nga nagapanambo sa kilid dalan kag nagangisi kana.

“Tonto nga piang dya, ay. Matap-ok gid inagyan na guro kon libagun ko tana binaluk-an, ay,” ang kumod ni Iko.

Wara dun lang ginsapak ni Iko ang piang kag nagdiritso tana panaw. Pag-abot na sa Barangay Malabor may nagairinum nga mga sakada.

“Noy, ano da isda mo? Pwidi kami ka pangayo pangsumsuman lang?” ang tawag ka buy-onan nga laki kana nga naglambat gid sa anang aragyan.

“Pwidi man, Nong, garing wara pa ko it binta ba,”ang mahinay nga sabat ni Iko. “Budlay dya kar-on kon mangindi ko basi mapusdakan bala ko sa surok-surok haw,” ang nahambal na sa kaugalingun na.

“May Tanduay kami dya nga ginatagay, basi gusto mo mag-shot-shot man,” ang panghagad kana kang mga manginginum.

“Pasinsya dun mga, parts, wara ko gainum wiski,” ang matadung na nga sabat.

“Kon tuba bi, may dya man kami,” ang pamirit nanda liwat.

“Ti, amo tana da. Tagayi ko sangkabol, ah,” ang wara it pangduha-duha nga sabat ni Iko.

Syimpri, ano pa abi ang matabo kay Iko kondi ang malangawan ang ana nga mga isda samtang tana nagatagay ka tuba. Kada sangkabol, ang ilis tatlo ka samilog kag salaysalay nga isda. Pagkaya ni Iko sa kalinginun, amo man pagkulub ka dara na nga banyira. Kag tana nagpauli nga nagaikis-ikis guyod ang lata nga banyira ka isda. Pag-abot na sa anang balaybalay, gin-alaw-alaw tana ni Kathy nga nagaingaw samtang ginabatiti ang anang mga bata.

“Amo da ang ginahimo ka mayad nga Nanay, Kathy, gaulikid kang ana mga kabataan. Piro indi kaw gid malipat nga kita nga darwa indi magdayunay. Mas mayad pa nga maglaon ako kag magsagud kang mga kuti, kaysa mga bata nga indi ko masarangan buhiun.”

Kag naghuraguk dayon si Iko.

- Katapusan -

Sabado nga adlaw, tion kang inogpahuway kang mga kabataan sa pagpaagto-pabalik sa iskwilahan, gani ang mga bata tuman ang kalipay hay amo dya ang tion nga sanda makapaayaw-ayaw ka sipal. Isara run ako rugyan ka ria. Kang hana run ako magwa para magsipal, nag-abot si Tatay halin sa uma.

"Tata, palihog ako anay ka karbaw rugto sa puno ka mangga. Paimna sa sapa hay bag-o lang katapos ka pang-arado ka taramnan," ang sugo ni Tatay kanakun. Ginbilin na man kanakun nga indi ko pagsakyan ang karbaw hay ginakapuyan.

Gintuman ko ang sugo ni Tatay nga paimnun sa sapa ang karbaw, piro wara ko mapunggan ang akun kaugalingun nga magsakay sa likod kang karbaw paagto sa sapa.

“Ay, abaw! Mayad gid hay nagapungko ang karbaw, maangkas run ako nga daan para diritso nga magpanaw run padulhog sa ubus," hambal ko sa akun kaugalingun.

Samtang wara pa ako ka sakay ka mayad, gulpi lang nagtindug ang karbaw. Wara ako kapangaman, diritso ako nga nagdosdos padalum. Mayad lang hay mahinay man ang pagtupa ko sa lupa.

"Ay, abaw! Karbaw kaw gid!" namuno ko.

 Amat-amat man ako nga nagtindug. Ginbutung ko ang kalat kag ginguyud ang karbaw padulhog sa sapa. Mayad lang kon durulhugon kay mahapus lang magguyud kag paraayunan lang ang pagbutung kang kalat. Nakalab-ot gid man kami sa sapa kag ginpainum ko ang karbaw. Kalinaw gid kang tubig, daw nagapangganyat gid nga magtusmaw kag magparigos agud mangin prisko ang pamatyagan. 

Nakatapos run mag-inom ang karbaw ugaring lang, ano man nga gadgad akun nga gulpi lang ako nag-angkas sa likod kang karbaw nga wara pa gani kalampuwas sa sapa nga gin-imnan. Gulpi lang tana nagpanaw ang karbaw pataklad sa burubungyod nga aragyan, kondi sa ikarwa nga kahigayunan, nagdosdos liwan takun halin sa likod kang karbaw, diritso sa tubig nga wara kapangaman. Nabasa ang bilog ko nga lawas, gani narigos ako nga wara sa plano. Wara ti dara nga habon, shampoo, kag bayo nga irislan.

"Ay, abaw! Karbaw kaw gid!" ang riklamo ko sa karbaw nga sigi lang pamusimusi na kang anang kalimutaw kanakun.

Siguro kon makahambal lang ang karbaw basi kun-un na pa ako nga "Mirisi mo ria hay wara mo gintandaan ang bilin ni Tatay mo nga indi mo ako pagsakyan. Bag-o lang ako ka tapos ka pang-arado kabay!” 

Dali-dali ako nga namunlaw sa bubon kag magtakas. Gakururudug man ang bilog ko nga kalawasan sa sobra nga karamig ka tubig kag dugangan pa abi kang mabaskug nga huyup kang hangin. Wara pa ako ti dara nga tualya.

"Naiwan ikaw, Tata, nga nabasa gid ikaw haw? Wara pa man katupa ang uran?" ang pamangkutanun ka amun nga iningud kang nasug-alaw ko sa dalanun.

"Ok lang man ako, Anti Inday, ah. Ginhungud ko nga magparigos run gid lang hay basi maabtan ako ka uran, mabasa man ako gyapon," ang sabat ko.

Ang sutil nga karbaw, kanami pa kang barangisi na kag magmisukmisuk ka anang mata. Daw sa nayugit gid kanakun hay wara ko ginsugid ang matuod nga nahulog gali ako sa sapa kag napiritan nga magparigos.

- Katapusan -

Sa sangka magamay kag masiuk nga lugar nga ginapalibutan kang mga kakahuyan kag kalasangan, may sangka tayhu nga nagauli. Ginakahadlukan dya kang tanan.

Sa kada paglati ka bulan, nagagwa dya para mamahug sa mga kabalayan. Sa anang paghirihiri kag pagtadag ka mga ugsadan ka mga pamalay, ang mga tawo nagakudug sa tuman nga kahadluk. Wara ti may mangahas nga maglagaw sa kagab-ihun ilabi run gid kon lati ang bulan.

Sangka gabii, kang madulum ang palibot kag ang lati nga bulan natabunan kang madamul nga gal-um, naggwa liwan ang tayhu para mamahug. Halin sa lunok nga ana ginaistaran, nag-agto tana sa mga pamalay. Malinung ang palibot, wara ti tinimuktimuk, kang gulpi lang may nabatian tana nga hibi ka bata halin sa sangka payag.

Nagpanghulunghulung ang tayhu kag hinayhinay nga nagtikang parapit sa payag. Kang hana na linglingun ang payag, gulpi lang may nabatian tana nga limug ka sangka babayi.

“Hipus! May kapri sa gwa!”

Wara naghipus ang bata. Padayon dya sa paghibi. Wara nahadluk sa pahug ka nanay.

“Hipus! May aswang sa gwa! Bul-un na ikaw kar-on kag kan-un!”

Wara gihapon naghipus ang bata. Gindugangan na pa gani ang tiyabaw.

Natingala ang tayhu nga wara nahadluk ang bata.

“Ano ayhan itsura na ka dya?Wara nahadluk sa kapri kag aswang!” Nadugangan ang katingala ka tayhu. Nagtindug dya kag liwan naglingling sa bintana. Sigi gihapon ang hibi ka bata.

“Dya run ang tayhu! Dyan run sa dalum-bintana!” hambal ka nanay. Nahangyus ang tayhu sa anang nabatian, kinulbaan, nagparamuypuy, kag nagparanglapsi nga naglup-og sa lupa.

“Paano na naman-an nga rugya ako?” ang pamangkot ka tayhu sa anang kaugalingun.

Nagginhawa kang madalum ang tayhu kag dayon naglingling liwan sa bintana. Sigi gihapon ang hibi kang bata. Wara gihapon ti patimaan nga nahadluk dya. Wara pa ti nasumalang ang tayhu nga tinuga nga wara nahadluk kana. Tanan sa kalibutan nahadluk kana nga bisan sangka mitlang lang kang anang ngaran nagapakudug sa makabati. Nagkabalaka ang tayhu.

Liwan naghambal ang nanay, “Paghipus run! Dya ay run hud suam!”

Lagilagi nag-untat ang hibi kang bata. Daw ginhurupay. Gulpi lang naglinung. Bisan ginhawa wara ti mabatian ukon mabatyagan. Natingala ang tayhu kon ano nga sahi ka tinuga dyang suam. Kinulbaan ang tayhu.

“Labanlaban mas gamhanan, mas mapurus, kag mas kaharadlukan ang suam nga dya kaysa kanakun!”

Gulpi lang may nagpusdak nga mabug-at sa anang likod. Gindumdum ka tayhu nga wara run ti iba nga nagtupa sa anang likod kondi ang suam. Nagtaririt ka dalagan palagyo ang tayhu. Kalampano gid kon madakpan tana kang kaharadlukan nga suam.

Ang wara maman-an ka tayhu nga ang nagtupa sa anang likod amo tana ang sangka takawan nga naglumpat halin sa atup ka balay. Nasal-an ka takawan nga baka ang tayhu. Bisan ang takawan daw mapatay man sa tuman nga kahadluk kang namarasmasan na nga ang anang ginasakyan bukut baka kondi sangka tayhu.

Nagdalagan kag nagtumpilak ang tayhu agud maliw-as kag mahulog ang kaharadlukan nga suam halin sa anang likod. Ay, hugut man ang kapyut ka takawan sa likod ka tayhu. Hadluk tana mahulog hay nama-an na nga oras tana mahulog, lapaklapakun gid tana nga buhi ka tayhu hasta madunot.

Dalagan, tumbo, kag waslik ang ginhimo ka tayhu para makabuhi ang suam sa anang likod pananglit daw taka dya nga nagadukut sa anang likod. Bilog nga gabii ang taris ka darwa nga lunsay daw mapukros ang ginhawa sa kahadluk mapatay. Sigi ang andang libot sa bilog nga kalasangan tubtub naabtan sanda kang kasanagun.

Mayad lang hay ang takawan, may nakita nga nagbuyok nga sanga kang kahoy. Amo to ang anang ginkamras kag ginkabitan. Nanago ang takawan sa mga sanga kang kahoy.

“Hay, salamat, nakaluwas gid man ako sa tayhu!”

Ang tayhu tana nakaginhawa man kang masulhay.

“Baw! Salamat gid hay nakaluwas ako! Sobra gid man gali ka makaharadluk nga tinuga ang suam nga dya!”

Dayon karipas ka tayhu pauli sa lunok nga anang ginaistaran. Umpisa kato, wara run maguruguwa ang tayhu agud mamahug sa paglati ka bulan.

- Katapusan -

* Ginlikwat sa tumanduk nga istorya nga Koreano “The Tiger and the Dried Persimmons” halin sa www.pitara.com.

Nagapasalup run ang adlaw kang gintawag ni nanay na si Pramud. “Ta, bistahi bi to ang tyanggi ni Mawra kon may tuba pa.”

“Huud, Nay, ah,” masinurundon nga sabat ni Pramud sa anang nanay.

Kada abot ka sirum amo dya ang pirmi ginasugo ka nanay ni Pramud kana. May karayuon ang distansya ka balay nanday Pramud sa baraklan ka tuba, piro amo man ang ginakasadya ka bata hay maluwas tana sa pagtig-ang kag paghimus ka rayapunon.

Para maglawid pa gid ang oras, nagapanghapithapit si Pramud sa mga balay kang kilala kag amigo na antis magdiritso sa barakalan ka tuba.

Sa anang pag-abot sa likuan kon diin ang barakalan ka tuba, “Nang Mawra, sangka bol bi nga tuba,” ang bugno ni Pramud sa manogbaligya.

“Kay nanay mo dya, Mud?” kuno abi nga wara kamaan nga pamangkot ni Mawra kay Pramud.

“Buh! Si Nang Mawra man, daw si nanay man lang dya gani gabakal ka tuba mo pro, mangkuton pa abi ko,” nagakadlaw nga sabat ni Pramud kay Mawra.

Suki run ni Mawra ang nanay ni Pramud amo gani nga may diskwinto pirmi sa kada sirum nga magbakal si Pramud. Imbis nga pulo ka pisos ang sangka bol, para sa nanay ni Pramud lima lang dya ka pisos.

“Salamat, Nang, rum-an pa gid, ah,” lisinsya ka bata sa mal-am.

Sa pagpanaw ni Pramud sa dalanun pauli, ginalantaw na ang garapon ka tuba.

“Daw duro man dya ang sulud ka garapon,” pinsar na, “basi indi man dya maubos ni Nanay ka inum.”

Padayun sa pagpanaw si Pramud kag sa anang ikarwa nga paglantaw sa garapon tunga run lang ang bilin.

“Ah, indi man ko ka dya madakpan ni Nanay, ah. Indi lang ko magwakal sa tubang na, basi masimhutan na ang baba ko kag madakpan na nga gin-inum ko ang tuba na,” konsintir ni Pramud sa kaugalingun.

Pag abot ni Pramud sa balay. “Oh, andut santunga lang dya ang sulud ka garapon haw?” pamangkot ka nanay ni Pramud nga nagapangalot ka ulo.

“Wara ka panuba ang bana ni Nang Mawra, Nay, amo lang dya bilin. Gintigana na gid dya kuno kanimo hay suki na kaw,” binutig ka bata samtang ginatabunan na ang baba.

“Ay, gli ra? Baw migahay gid kami dya ni Mare Mawra mong, ginadumdum na gid ako,” nagayuhum nga hambal ka nanay ni Pramud. “Ay, ti, naiwan tana baba mo nga ra? Andut ginatabunan mo haw?”

“Kabunggo ko kaina sa gawang day Nang Mawra, Nay, pro wara man nagsambil, wara run dya sa rum-an.”

Nakalusot si Pramud. Wara nagsuspitsa si nanay na nga andut santunga lang ang sulud ka garapon. Nalipay gid si Pramud hay wara nadakpan kag nakatiraw gid man tana kon ano ang sabor ka ginatawag nga tuba. Sa paminsarun na, pwidi na dya himuon kada sugo ni nanay na sa pagbakal ka tuba. Sa matam-is kag nagaagaw nga aslum ka tuba, naingganyo gid si Pramud nga magliwat sa paglab-ok ka tunga sa garapon ni nanay na.

Pagbutlak ka adlaw, naadlawunan bangon si Pramud. Sakit ang ulo na kag nagaralain ang anang busong. Rugto na napinsaran nga basi balus dya sa ginhimo na nga paglab-ok ka tuba ni nanay na. Laimnan ang anang pamatyag kag bilog nga adlaw wara ti patay ang paagto-pabalik na sa kasilyas.

“Araguy! indi run ako magliwat, maluoy kaw,” Pakitluoy ni Pramud nga nagakuriit samtang nagapungko sa basin nga nagawakal sa hangin.

Nanutaran dya ka nanay ni Pramud, kag sa anang haumhaum, si Pramud ang nag-inum ka santunga ka tuba. Nagyuhumyuhum lang ang nanay ni Pramud kag wara na ginsukmaan ang bata. Pag-abot ka hapon, tungud sa sitwasyun ni Pramud, wara dya ginsugo ni nanay na. Si nanay na mismo ang nagbakal ka tuba sa likuan.

“Mayad nga gabii, Mare,” bugno ka nanay ni Pramud kay Mawra.

“Uy! Mayad nga gabii man, Mare,” masadya nga sabat ni Mawra sa suki. “Namag-o man ta kanimo ba, gaikspiktar ako nga si Pramud ang mabuul ka tuba mo.”

“Ay, si Pramud tana imo nga laimnan matyag na kato,” sabat ka nanay ni Pramud. “ Ano abi hay kompitinsyahan na gid ko ka inum mong, ti kondi ginsukot gid. Hamakun mo ra nga ginstaylan na pa ko kabii. Kuno wara ka panuba si banahun mo, amo nga tunga lang ang dara na, hay lang gid nga bata.”

Nagkinadlaw ang magkumarihay samtang ginaistoryahan ang ginhimo ni Pramud sa tuba. Pagkatapos kang pira ka oras, nagpanaw pauli ang nanay ni Pramud bitbit ang darwa ka garapon nga tuba. Pag-abot sa balay, nakita na nga mayad run ang pamatyag ni Pramud.

“Darwa ka garapon ra dara mo, Nay, haw? Nakapanuba run bana ni Nang Mawra?” painosinti nga pamangkot ni Pramud sa anang nanay.

“Ay, abaw nga bata akun dya, mapalusot pa,” nagakadlaw nga sabat ka nanay sa bata. “Dya, ay, hud imo sangka garapon, paagyan mo pa ko kondi ginsukot gid lang kaw.” Dayun na dawu ka garapon sa bata nga nagaikspiktar nga karaaan ukon pakdulun ni nanay na tungud sa anang ginhimo. “Kaun kaw anay antis maglab-ok para indi kaw liwat magbalikbalik sa kasilyas. Wara ti kaso kanakun nga mainum kaw ka tuba, indi ta lang kaw makita nga gainum ka wiski kag magsagad maoy hay katiraw kaw gid kanakun.”

Rugto nag-umpisa nga nangin suki man si Pramud ni Mawra sa pagbakal ka tuba, piro syimpri si nanay na ang nagabayad. Bilang suki, may sangka garapon sanda nga magnanay nga libri kada sirum. Kag rugto man nagtubo ang didikasyun ni Pramud sa pagtanum ka duro nga niyog para sa pira ka adlaw, may ana run gid nga burul- an ka tuba.

- Katapusan -

Nagagitib run gid ang inogbun-a ni Bitong kang gulpi nangkula ang iwik ka baboy talunon. Daw nagasiga ang mga kalimutaw ka himutad kana kag nagahana magsurong. Kang nagahagunus nga nagdalagan ang baboy talunon paagto kana, dayon na saka sa lumboy. Wara na run mapunpon ang puroy nga nasukbit sa sanga ka putot nga bayabas. Nagawarus ang sapat kag dawa pinangwaslik ka anang hingodhingod ang mga dahon kag sanga ka mga putot nga bayabas. Naguraptan na ang puroy ni Bitong. Ginwangutwangut na dya hasta magkaragisi.

"Ay, hayup gid tuod. Maano run lang ako kadya bay kar-on hay grusnay run tana ra ang akun puroy!" kimod ni Bitong samtang hugut ang pangyabut sa sanga ka lumboy.

Nagtukad sa bukid ka Matrawis si Bitong kaimaw ka ingud balay nanda nga si Polding nga ginpasagap ka babaylan ka tagwatiyot nga pula ang ikog hay amo dya kuno ang makapakupus ka naghabok nga busong kang bata na nga daraga nga si Sinang. Ginapatihan nga may nagtubo nga bahul nga bukol sa busong ka bata ni Polding nga bag-o lang magdisi-otso. Kang natuipan dya, gindara nanda dya ni Lagring, nga anang sawa, sa lagting nga babaylan sa anda baryo, si Marta. Ginkapkap ni Marta ang busong ka daraga. Nagpirung kag nagkimodkimod. May buhi nga nagatubo sa busong ka daraga! Tuod gid man gali ang ginwani nga istorya ni Bitong kana kabii! Nami gid ang parapanuba ni Marta kang nagligad nga gabii kang gulpi lang nagtuhaw sa ana ugsadan si Bitong. May nasukbit nga talibung kag nagsaka para istoryahun ang babaylan. Nagparamuti ang babaylan sa ana nabatian. Malinung nga nanaog si Bitong. Daw naurungan si Marta kag indi makapati sa ginhambal kana ni Bitong. Rapta run abi sa baryo ang sitwasyon ni Sinang.

“Ay, maan, amo ria hay bisan mag-agto sa bantud da, bitbitun da gid ang bata da ngara,” ang hanihani ni Konsing kay Magda samtang nagapanggabot tanda ka mani. “Kondi ginkursunadahan ka tawo sa binitbinit.”

“Amo man gani. Pwirti man si Polding maggwardya ka daraga na. Ano abi hay ambung run, puti pa. Ano pa nahadluk gid nga bahitun ka mga sunoy,” sugpon man ni Magda kag dayon nanda harakhak nga darwa.

“Bisan kapri pa kag tomawo ang nagapangaluyag kay Sinang ngara, paniraduron ko para ipakita kay Sinang kon ano ko tana ka palangga,” ang waragwag man ni Ontoy sa tubaan nga pukol run maghambal sa kalinginun.

“Nugayi takun dyan, Ontoy,” sabat ni Tinong. “Mas puti kaw pa gid lang kay Sinang kon masug-alaw mo tana pro. Kag nalipat kaw haw nga nagdumugay kabay kamo ka bail sa tramnan hay man-an mo nga nagasunod tanda ni Nanay na sa likod mo.” Nagkirinadlaw ang mga nagaparanuba.

“Tuod tana akun ra, Tinong, may idalmunun nga gusto magbihag kay Sinang” ang padayon ni Ontoy nga nagpahipus sa tanan. “Man-an nyo ang mangga dyan sa likod ka balay da ngara, may gapatupung dyan ra gid man pirmi. Basi nakita na si Sinang kada magsag-ub sa awang.”

“Hu! Basi ikaw tana gapatupung ngato. Kita mo man-an mo mangga kag sarag-uban day Sinang,” ahus ni Tinong.

Piro ang bati-bati gid man ka iba, may supug nga tomawo nga nagapangaluyag kay Sinang.

Sa balay ka babaylan, buhay nga wara nakatikab si Marta sa ana natukiban. Naurungan. Ginturuk na si Polding, dason si Lagring. Daw naudum nga indi makahambal sa mga ginikanan ka daraga. Brubhay nakaigham ang babaylan. Daw talatala kadasig magmitlang ka mga dapat himuon para magkupus ang bukol ka daraga.

“Agto kamo sa pinakarayu nga bahin ka Matrawis, hagadun mo si Bitong. Hagadun mo gid si Bitong!” nagamudlo ang mga mata kay Polding samtang nagalitanya ka mga hirikuton. “Sagapa nyo ang tagwatiyot nga pula ang ikog. Kinahanglan nyo dya nga pispis nga pahagupun hay amo lang dya ang makapaayad sa busong ka bata mo. Dakpun nyo ang pispis kag sagudon sa inyo panimalay sa sulud ka syam ka bulan. Hulatun nyo hay ang anang alibyo, inyo pa makita sa ikapulo ka bulan. Amo lang gid dya ang paagi para magkupus ang busong ka inyong bata.”

Nakaginhawa ka masulhay si Lagring sa nabatian nga may tsansa pa mag-ayad ang anang pinalangga nga bata.

“Polding, himus kamo dayon ni Bitong. Handaan ko kamo ka tanan nyo nga kinahanglananun para aga pa sa rum-an, matukad run kamo sa Matrawis,” ang sugo ni Lagring sa bana.

Amo dya kon andut si Bitong nagakabitkabit sa lumboy kag wara ti mahimo samtang ginagus-ab ka baboy talunon ang anang puroy. Kang matak-an ang baboy, nagpanaw dya parayu kag wara na run ginsapak si Bitong. Nag-isip si Bitong hasta sa sangka gato, dayon, nangulung-ngulung.

“Pre Polding! Pre Polding, diin kaw?!” singgitan ni Bitong. Ginpakamayad na nga manawag para masigurado nga wara run ti baboy talunon. Kang daw wara ti nagtimuk-timuk sa palibot. Naghinay-hinay naog si Bitong dayon pangita ka dahondahon nga pwidi na ibulus sa anang puroy nga ginpang-os ka baboy talunon.

“Panulay nga baboy talunon!” pamuyayaw na. “Ano nga gadgad nga iwangutwangutun na gid tana abi ang puroy ko nga to.” Gulpi lang may nagahagunus paagto kana. Baboy talunon, nagbalik! Naingkit gid ka onto ka baboy ang ana atubangan. Nagakuriit piro sigi ang saka ni Bitong sa lumboy.

“Tonto nga baboy dya! Sarakangan ko gid imo ginguraptan!” kirimudon na samtang ginatrapuhan ka dahon ka lumboy ang dugo nga nagagitib sa anang pilas. “Bahala timo dyan Polding. Indi takun magnaog dya hasta mag-abot kaw. Sabagay nagsugtanay man kita nga rugya makitaay sa dalum ka lumboy nga dya kon may madakup run kita nga tagwatiyot nga pula ang ikog.”

Pira ka oras ang nagligad, nabatian ni Bitong nga ginatawag tana ni Polding. Malipayun ang limug kag nagayapayapa gid hay darwa gid ka tagwatiyot ang nadakup na. Dalidali nga nanaog si Bitong sa lumboy nga inoras nga nagpanamit ka turog samtang si kumpare na Polding nagalantaylantay sa kabukidan para lang makadakup ka tagwatiyot nga makapaayad sa anang bata.

“Wara’t swirti gid ako, Pare Polding. Wara gid ko ti nadakup nga tagwatiyot,” paathag ni Bitong samtang nagapangalot ka ulo na.

Ikian lang mabuy-an ni Polding ang hawla ka ginabitbit na nga tagwatiyot kang nakita na si Bitong nga wara ti puroy. Rugto pa lang nadumduman ni Bitong ang anang sitwasyon. Gintakpan na ka mga alima ang ana atubangan.

“Panulay timo, Bitong. Dya hud, itakpi ka pulus ko!” panggasud ni Polding. “Mayad lang hay ginpabalunan ako ni Lagring ka tualya nga dya hay para kuno ipahid sa balhas ko. Kon wara dya bay, maano kita? Diin tana nag-agto imo puroy haw?”

Gin-istorya ni Bitong ang natabo.

“Ti, man, amo ra hay kun-an ta kaw kaina nga indi tana pag-igmaun ang idik nga talunon nga to, amo gid to imo ginguraptan mong. Kondi ginsaruso kaw ka inang. Dapat gali ka dya, handa kaw magdalagan ….”

Wara pa matapos ni Polding ang anang harambalun, may nagahagunus run paagto kananda.

“Dalagan Bitong. Mabalus gid ra ang inang hay gindapli ta ang idik na kaina!” gahangus nga singgit ni Polding samtang gaburhot pauli.

Kadasig lang ka mga inadlaw kag nagligad run ang syam ka bulan. Sangka gabii, nautod ang katurugon ni Polding kang nabatyagan na nga daw basa ka tubig ang andang sikwayan. Ginapatung-an nanda nga mag-asawa si Sinang hay para kuno nga indi run pagmitiran ka tomawo nga nagapangaluyag kana. Nagbangon si Polding kag turukun kon diin naghalin ang tubig. Kang hana na bul-un ang kingki nga pulawan, nahangyus tana kang may naglusot nga lapsag sa sikwayan ni Sinang.

"Ay, abaw, Nene, ginpabudlayan mo pa kami ni Pare Bitong ka sagap ka tagwatiyot nga pula ang ikog, gali timo nagabusong timo! Sin-o ang tatay ka bata nga dya?!" ang pamangkot ni Polding sa daraga samtang nagaparamula sa kaugut.

"Si Bitong, Tay," ang sabat ka daraga.

Dalidali nga naghunos si Polding ka talibung kag magsinggitan sa ugsadan ni Bitong. "Anhing Bitong nga laon, gwa dyan! Kon ang baboy talunon gin-ingkit na lang atubangan mo, gwa dya hay gulgulun ko!"

- Katapusan -

Madulum ang kagab-ihun. Magluwas sa lati nga bulan kag pirambilog nga bituon wara run ti kasanag nga nagasiga sa takas. Ang mga tawo, kingki gyapon ang ginagamit. Masaku ang tanan sa paghanda kag pag-abibar kang mga nagapangalag. May dyan nga nagamaskara kag nagapakilala nga kalag sanda kang anda himata. Nagahuruhuru sa idalum ka bintana kag nagapangayo ka pagkaun. Pasudlun sanda ka tagbalay para pakan-un ukon taw-an sanda ibos nga anda isulud sa anda baskit nga dara. Magapadayon sanda pangalag sa iban pa gid nga mga pamalay hasta mabuta ang anda surudlan.

Sa amo nga tion, sanday Pani, Darya, kag Yayang rugto nagahukmung sa ubus kang andang balay. Masiuk kag madulum ang amo nga lugar. Duro ang mga kahoy, niyog, dagmay, langka, kag kawayan nga nagatubo sa ubus. Sa nawala ayon nga bahin kag sa tupad kang inas paagto sa awang, amo ang kabugaw ni Mal-am Diding, ang laon nanda nga tiya.

Ang kabugaw ni Mal-am Diding amo ang ginadumtan nga kalagun kang tatlo. Ginabantog ang katam-is kang kabugaw nga dya indi lang sa anda baryo kondi sa mga kaingud pa nga kabaryuhan. Daw sa may kalamay sa katam-is ang kabugaw nga dya. Ano pa kon maglibud gani si Mal-am Diding sa pihak nga baryo, ubos dayon. Wara gid ti bilin nga pangsapwun ang tatlo. Indi tanda makatiraw hay wara man sanda inogbakal kag wara nagapanugro si Mal-am Diding. Sa pagkadalok kang Mal-am nga dya, ano pa nagplano ang tatlo nga takawun ang kabugaw sa tagkaralag.

Sigi ang hukmung kang tatlo. Una si Pani, sa tupad na si Darya, kag ang sa urihi si Yayang. Sigi gid hanihani ka lamok kananda, kag daw manapak run gid daad si Yayang garing ginhambalan sanda kaina ni Pani nga indi gid magtuga kang gahud hay basi makabugtaw si Mal-am Diding. Ang puno ka kabugaw rugyan lang ayon sa ubus ka tambi kang balay ka laon. Nagaingdanay man lang ang anda balay.

“Duro lamok! Ay, pisti, makatiraw man ta kabugaw piro hay ubos man dugo ta,” ang riklamo ni Yayang piro ginhawa na lang ka hanihani maghambal.

“Paghipus! Basi makabugtaw si Mal-am Diding!” ang tapna ni Pani nga sigi ang dukoduko kag nagatiid kon may tawo ukon wara sa palibot.

Nalipdan sanda kang mga dahon kang dagmay kag tatlo run lang ka dupa ang karayuun kang puno ka kabugaw.

“Ay, ano tana nakaptan ko nga dya man?” ang hambal ni Darya nga ginapisilpisil ang mainit-init kag malum-uk nga bagay.

“Basi sawa! Indi maghulag!” ang hambal ni Pani nga kinulbaan.

“Batiis ko ria!” ang sabat ni Yayang. “Gin-uruuntay ko hay daw mabiring sa sobra nga katinkatin,” nagauruk-uk nga hambal ni Yayang.

“Ay, panulay nga kahig ra! Abi ko kon ano run!” sabat ni Darya kag dayon waslik ka kahig ni Yayang.

“Paghipus kamo! Dali, sunod kamo kanakun!” ang hambal ni Pani nga nagakamang paagto rapit sa puno ka kabugaw.

Kang magsangka-dupa run lang ang antad nanda sa puno, amo man ang pagpanago ka lati nga bulan sa gal-um, gulpi nagdulum. Gulpi nagduyu ang tatlo sa pagkamang. Kang nagsanag liwan, nagtamwa sanda nga tatlo kag namasnahan nanda nga may bayi nga nagatuwad sa puno ka kabugaw.

“A-aswang!” ang tyabaw ni Darya.

Gulpi nagbalikid ang bahi kananda kang mabatian ang tyabaw ni Darya. Nagtirindi ka dya ang ana nga mga buhok kag sa daw hana magdalagan paagto kananda nga tatlo. Dayon kuyampad kang tatlo patukad sa takas.

Gahangus-hangus sanda nga tatlo nga nagpungko sa ugsadan ka hagdan kang balay ni Mal-am Diding.

Burubhay, nagahangus-hangus man nga nag-abot si Mal-am Diding halin sa ubus. Pagsamput na sa hagdan, nakita na ang tatlo ka panulay nga nakita na kaina. Liwan nga nagtyabaw sanda nga apat. Gulpi lang nga nanaog si Tyoy Paking nga bitbit ang asag pagkabati ka tyabaw ka apat.

Rugto naman-an nga si Mal-am Diding gali ang nasal-an nga aswang nga nagatuwad-tuwad sa pagsagap kang nahulog na nga dobla, samtang nagabantay kang ana kabugaw, hay hadluk nga takawun. Kag sanday Pani, Darya, kag Yayang nga nagasuksok kang maskara, nasal-an kang mal-am nga mga panulay.

- Katapusan -

1. Ang Pilosopo

Si Lolo Isko tam-an ka pilosopo. Sangka adlaw ginpasumon tana sa munisipyo ka tag-iya ka maisan nga ginharab ka anang karbaw. Sa atubang ka pulis ginsukot si Lolo ka pito ka gatos bilang bayad sa napyirdi nga mais. Nagpamangkot si Lolo kon paano gindara ang karbaw na sa munisipyo.

Nagsabat ang nagriklamo, “Ginsakyan ko, eh, hay marayu pa ang banwa.”

Naghambal si Lolo, “Ay, ti, manos run kita, migo. Ang ginasukot mo kanakun amo man ang imo pliti sa akun karbaw.”

2. Ang Kabayo

Si Ronald halin sa marayu nga baryo kag nangin kabulig sa sangka panimalay sa banwa. Sangka adlaw ginsugo tana nga bul-un ang kabayo sa idalum kang balay hay mamalantsa si Manang na.

Namangkot si Ronald, “Diin haw nalawig ang kabayo?”

3. Kwarta ang Solusyon sa Problima

Duro kwarta ni Eko, kag isara sanda sa mga una nga nakabakal ka awto sa banwa. Kisra, nadulman uli si Eko imaw ka anang amigo halin sa San Jose. Paglambot nanda sa Crossing Aldea, nagsungaw ang sangka goma kang anang awto kag sanda nagpabinit. Madulum kag wara sanda ti plaslayt.

Nagkuot si Eko kang mga papilun nga kwarta, ginsindihan ka layter kag amo to ang andang sulo samtang ginaislan ang goma kang sarakyan.

4. Ano Laswa Mo?

Daranun si Letty kag nagahimus kang andang igma. Ginahanda na nga ilunod ang laswa sa anang kasirola kang ang anang bana nga nagaparigos nanawag nga idawat kana ang “briefs”nga isuksok. Sa sobra ka saku ni Letty, ginlunod na ang “briefs” sa kasirola kag ang laswa amo ang ginduhol na sa anang bana.

- Katapusan -